به بهانه سالگرد فوت شریعتی در دنیای جدید چگونه با شریعتی مواجه شویم

علی شریعتی متفکر ذوابعادی است بنابراین, هر طور که او را تعریف کنیم و به هر نقش او بپردازیم, برخی از وجوه فکری, عملی و شخصیتی او مغفول می ماند من می کوشم به گونه ای از او سخن بگویم که ابعاد مختلف فکری و شخصیتی اش را پوشش دهد

شریعتی مصلحی اجتماعی است در سه سطح فردی-ایمانی، جامعه ای-دینی و جهانی-رهایی بخش و تعالی بخش. در سطح فردی او انسانی مؤمن است که پویایی های ایمان را تجربه و صورت بندی می کند. کویریات او بیان کننده این سطح از اندیشه و زیست اوست. در سطح جامعه ای او مصلحی اجتماعی است که با دین اسلام و مذهب تشیع سروکار دارد و می کوشد اصلاح اجتماعی را از رهگذر اصلاح دینی دنبال کند و با نیروهای اصلاحگر فرادینی نیز پیوند داشته باشد. در سطح جهانی، شریعتی به رهایی بخشی و تعالی بخشی انسان فکر می کند و به سوی همه نیروهایی که در این سطح چیزی برای عرضه کردن دارند، افقی گشوده دارد. در این سطح است که با قانون رابطه برقرار می کند و در حرکت مبارزان الجزایری کنارشان قرار می گیرد و با همه نیروهای مبارز و اصلاحگران اجتماعی جهان همدلی دارد و مارکسیسم را رقیب اسلام می داند نه دشمن اسلام. به نظر می رسد این تصویر از شریعتی او را به نحو جامع تری معرفی می کند. مطالبات و آرمان های او نیز ذوابعاد و چندسطحی است. مهم ترین آرمان او در درجه نخست، رهایی خلق و سپس تعالی خلق است. او پیش از هر چیز به انسان واقعی و موجود می اندیشیده و درد انسان را داشته است و در میان انسان ها نیز در وهله نخست به انسان ستم کشیده و محروم معطوف بوده است. او جانبدار مستضعفین بوده است؛ صرف نظر از هر خصوصیتِ خاص گرایانه. در وهله دیگر، او تمنای آزادسازی دین را داشته است؛ با هدف عقلانی تر و انسانی تر کردن آن به منظور رهایی و تعالی بشر. دغدغه بزرگ دیگر او خلق جهانی نو از طریق نقد توأمان سنت و مدرنیته بوده است و ساختن انسان و جامعه ای مطلوب تر و درخورشأن انسان مسلمان. مهم ترین چیزی که شریعتی برای جوانان عرضه می کند، به رسمیت شناختن خویشتن خویش و توجه به ارزشمندی میراث فرهنگی و نگاه عقلانی و خودتعیین گری است. اینها دستمایه ها و ارزش های بزرگی است که شریعتی جوانان را به سوی آنها فرا می خواند. شریعتی جوان را با انبوه تضادها و تناقض ها و مسئله مندی ها آشنا می کند و به او قدرت تفکر انتقادی می دهد. آتش روشنگر نگاه انتقادی هدیه بزرگی است که شریعتی از رهگذر آثار خود به همه و به ویژه به جوانان هدیه می دهد. درباره نوع مواجهه با شریعتی (عبور یا بازخوانی)، دو مواجهه متقابل وجود دارد که من هیچ یک را جدی نمی گیرم. یک مواجهه، مواجهه گروهی از طرفداران و پیروان او است که گمان می کنند هرچه شریعتی گفته است، دُر و گوهر است و نباید نادیده گرفته شود یا مورد نقد قرار گیرد. گویا از نظر آنان اعتبار آثار شریعتی همه در یک حد و اندازه است. به اینها باید تذکر داد که شریعتی اگر خودش زنده می بود، دست کم از بخشی از آثار خود عبور می کرد و آنها را دیگر جدی نمی گرفت. به اینها باید تذکر داد جهان متحول شده و امور تازه ای سر برآورده و اندیشه های تازه ای زاده شده و افق های تازه ای گشوده شده است. لطفا چشمان تان را بگشایید! مواجهه دوم مواجهه کسانی است که در آثار شریعتی و در زندگی او هیچ چیز باارزشی نمی یابند و تمامی آثار او را یکباره رد می کنند. به اینها باید تذکر داد که متفکران یک سرزمین سرمایه های فرهنگی آن سرزمین هستند و هیچ متفکری را نمی توان و نباید یکسره رد کرد و کنار نهاد. باید یادآوری کنیم که هنوز شریعتی بعد از چهار دهه، با مخاطبان ایرانی و مسلمان در مقام مقایسه با بسیاری از متفکران زنده معاصر ارتباط بهتری برقرار می کند و نسبت به آنها تأثیرگذارتر است. نادیده گرفتن چنین متفکری جز عنادورزی و کفران نعمت چیز دیگری نمی تواند باشد. از نظر من مواجهه سومی هم می توان داشت. این مواجهه سوم می گوید شریعتی ٣٦ اثر دارد. آثار او همگی در یک سطح نیستند. برخی از آثار او به نحو جدی باید مورد نقد قرار گیرند. من خودم سال ها پیش این کار را کرده ام و در کتاب «زیر سقف اعتقاد: بنیان های ماقبل انتقادی اندیشه شریعتی» بخشی از آرای او را مورد نقد قرار دادم و هنوز نقد جدی بر آن ندیده ام. من معتقدم از این گونه آثار شریعتی (مثل «امت و امامت» و «انتظار مذهب اعتراض» و از این قبیل) باید عبور کرد. اما برخی از آثار و افکار او نیازمند توجه جدی هستند. البته تکرار اندیشه های وی به همان صورتی که او عرضه کرد اکنون به قدر گذشته تأثیرگذار و رهگشا نیست. این آثار نیز نیازمند بازخوانی و صورت بندی نو هستند. این کاری است که باید انجام شود و از نظر من طرفداران، پیروان و متأثران از او کمتر به بازخوانی و صورت بندی نوین آرای او پرداخته اند و از این جهت باید بگوییم که آنان چندان شاکر و قدردان سرمایه فرهنگی بزرگی که شریعتی در اختیار آنان قرار داد، نبوده اند. پیروان شریعتی باید از اخذ موضع متولی گرایانه و فراانتقادی در باب شریعتی دست بردارند و به فکر صورت بندی نوینی از افکار او در جهان امروز باشند. از چرخیدن صِرف دور مقبره شریعتی معجزه ای رخ نخواهد داد.

حسن محدّثی گیلوایی