فاینانس خودگردان

فاینانس خودگردان به عنوان ابزار مناسبی برای تامین منابع مالی موردنیاز پروژه های توسعه منابع هیدروكربوری نفت, گاز و پتروشیمی در كشورهای بسیاری موردتوجه قرار گرفته است

‌● پیشگفتار مترجم:

مــوضـوع تامین منابع مالی (فاینانس) پروژه های توسعه ای به طور اعم و بحث تامین منابع مالی به اتكاء پروژه «فاینانس خودگردان» (PROJECT FINANCE) به طور اخص در سالهای اخیر موردتوجه دست اندركاران و متولیان برنامه های توسعه اقتصادی و صنعتی ایران قرار گرفته است. مع ذالك منابع اطلاعاتی در این زمینه به زبان فارسی محدود و كمیاب بوده و اصولاً واژه ها و برگردانهای مناسبی برای تعابیر و مفاهیم رایج در مقوله تامین منابع مالی در زبان فارسی موجود نیست، پانوشتهای متعدد این مقاله گواهی بر این ادعا است.

درعین حال به لحاظ محتوایی نیز بجز معدود دست اندركاران و كارشناسان سیستم بانكی كشور و بخشهای توسعه منابع نفت و گاز و پتروشیمی و نیرو اصولاً آشنایی كمتری با مفاهیم و اصول و كلیات مسائل تامین منابع مالی و بویژه فاینانس خودگردان در بنگاههای اقتصادی اعم از بخشهای دولتی و یا غیردولتی وجود دارد. برنامه های گسترده توسعه اقتصادی در بخشهای مختلف، محدودیت تامین منابع مالی (ازطریق روشهای متعارف) و مشاركت سرمایه گذاران خارجی در توسعه بخشهای مختلف اقتصادی، ضرورت رویكرد به روشهای تامین منابع مالی به اتكاء پروژه یا اشكال مختلف فاینانس خودگردان را ایجاب می كند.

این مقاله در این راستا و به منظور آشنایی كارشناسان بخشهای مختلف اقتصادی و صنعتی با موضوع فوق ترجمه و تنظیم شده است، امید است نگارش مقالاتی از این دست بتواند به جریان پیدایش واژه ها، تعابیر و برگردانهای مناسب فارسی برای مفاهیم و اصطلاحات متداول و رایج در مقوله تامین منابع مالی (فاینانس) و بویژه فاینانس خودگردان یاری رساند.

۱ ) سابقه تاریخی

فاینانس خودگردان(۱) اسلوب ویژه ای برای تامین اعتبار پروژه هاست كه ابتدا در سالهای دهه ۱۹۳۰ در ارتباط با توسعه چاههای نفتی در ایالت تكزاس آمریكا در دورانی كه حفاری برای استخراج و بهره برداری از چاههای نفت عملاً به ابزار و تجهیزات بسیار ساده ای متكی بود، متداول و رایج گشت. در آن ایام بانكهای شهر دالاس (در ایالت تكزاس) آماده بودند كه اعتبارات مالی موردنیاز حفاری چاههای نفت را برمبنای بازپرداخت ازطریق نقدینگی حاصل از فروش نفت چاههای مذكور تامین كنند.

امروزه كه هزینه توسعه منابع هیدروكربوری به علاوه هزینه های فراوری جهت بهره برداری از منابع مذكور در فلات قاره و در مناطق دوردست دنیا، سربه میلیاردها دلار می زند، اصولی كه طی سالهای دهه ۱۹۳۰ پایه گذاری شد هنوز هم پابرجا بوده و شیوه ها و اسلوب فاینانس خودگردان كماكان چارچوبهای قابل اتكاء و انعطاف پذیری را برای تامین سرمایه موردنیاز طرحهای بزرگ توسعه میادین نفت و گاز و حتی فراتر از آن طرحهای مجتمعهای بزرگ پتروشیمی (در سرمایه گذاریهای مشترك) و طرحهای زیربنایی توسعه منابع آب، تولید انرژی و حتی طرحهای زیربنایی ساختمانی نظیر احداث بزرگراهها، پلهای ارتباطی و بیمارستانها و غیره تشكیل می دهد.

۲ ) فاینانس خودگردان چیست؟

مشخصه و ویژگی اصلی فاینانس خودگردان واقعی (۲)، ماهیت عدم اتكاء(۳) و یا اتكا محـدود آن به حــامیــان (SPONSORS =متولیان، صاحبان یا سرمایه‌ گذاران)(۴) پروژه است. به عبارت دیگر، اصل زیربنایی و مشخصه فاینانس خودگردان آن است كه تامین اعتبار صرفاً به اتكاء دارایی و اموال پروژه و نقدینگی و عواید حاصل (فروش محصولات و یا عرضه خدمات) از پروژه بوده و بدون اتكاء به سرمایه گذاران پروژه انجام می گیرد، معذالك باید توجه داشت كه درعمل موارد بسیار محدودی فاینانس خودگردان بدون هیچ گونه «اتكاء» (به سرمایه گذاران) انجام می گیرد و میزان اتكاء بستگی به شرایط و عوامل گوناگون نظیر توجیه پذیری اقتصادی و مالی پروژه، اعتبار و تجربه صاحبان پروژه، اعتبار و صلاحیت پیمانكاران، شرایط و نوع قرارداد پیمانكاری، خریداران محصول (محصولات) پروژه داشته و بویژه نوع و ماهیت محصولات، چشم انداز عرضه و تقاضای كالای مذكور، و اینكه خریداران آن چه كسانی هستند و تحت چه شرایطی این محصول خریداری خواهدشد (طول دوره و شرایط قرارداد، مبانی قیمت و...) از اهمیت بالایی برخــوردار است، به این ترتیب، ملاحظه می شود كه در حقیقت هر فاینانس خودگردان مشخصات خاص خود را داشته ساختارهای آن می بایست متناسب با شرایط و ویژگیهای آن طراحی و تنظیم گردد.

تاكنون ما از «پروژه» در كلیت و تعبیر عمومی آن استفاده كرده ایم، معذالك در طرحهای توسعه منابع هیدروكربوری هریك از عناصر در زنجیره توسعه منابع مذكور از حفاری و استخراج گرفته، تا ذخیره سازی (ساخت مخــازن)، فـراوری و انتقال به مصرف كنندگان نهایی می تواند جهت تامین منابع مالی ازطریق فاینانس خودگردان مناسب باشد.

۳ ) چرا فاینانس خودگردان؟

طی ۳۰ سال گذشته، گرایش به سوی اجرای پروژه های هیدروكربنی بزرگ روند روبه گسترشی را در بسیاری از كشورهای موسوم به «اقتصادهای نوظهور (EMERGING ECONOMIES) داشته است، این پروژه ها معمــولاً تــوسط شركتهای چندملیتی (با زمینه های فعالیت متنوع) و تحت امتیازهای اعطایی توسط كشور میزبان و یا شركتهای دولتی وابسته (كه غالباً در پروژه نیز مشاركت دارند) اجرا می گردد. مزیت و سرشت واقعی «فاینانس خودگردان» از دیدگاه سرمایه گذار آن است كه تامین اعتبار «خارج از ترازنامه»(۵) صورت می گیرد. درحالی كه معمولاً غولهای نفتی چندملیتی از ترازمالی قابل توجهی برخوردارند، ولی شركاء آنها در فعالیتهای توسعه منابع هیدروكربنی در كشورهای درحال توسعه ممكن است لزوماً از چنین موقعیتی برخوردار نباشند. از همین جاست كه جذابیت فاینانس خودگردان آشكار می شود.

زیرا روش مذكور این امكان را فراهم می سازد كه حتی سرمایه گذارانی با تراز مالی ضعیف تر نیز بدون نیاز و «اتكاء» به تراز مالی خود و یا كشورشان به اعتبارات مالی دسترسی پیدا كنند.

بنابراین، جای شگفتی نیست كه طی بیش از ۲۰ سال گذشته بسیاری از پروژه های توسعه منابع هیدروكربوری از قبیل پروژه هایLNG (گاز طبیعی مایع شده) در كشورهای اندونزی، مالزی، عمان، نیجریه و یا قطر و یا پروژه های پتروشیمیایی در چین، ترینیداد و عربستان سعودی ازطریق «فاینانس خودگردان» تامین اعتبار شده اند.

فاینانس خودگردان در حقیقت نوعی «حلقه حفاظ مالی» برای این پروژه ها محسوب می شود، حفاظی كه این پروژه ها را از سایــر فعــالیتهـای سرمایه گذاران و سرمایه گذاران را از خطرات شكست پروژه ها مصون نگه می دارد، به گونه ای كه ساختار (حقوقی - قراردادی) پروژه ممكن است آن چنان طراحی گردد كه درجه بندی اعتباری پروژه (۵) از درجه بندی اعتبار برخی از سهامداران پروژه و نیز كشور میزبان بالاتر بوده و این امر به كاهش هزینه های تامین اعتبار منجر گردد. فی الواقع چنین موقعیتی در ارتباط با تامین اعتبار یكی از پروژه های LNG قطر فراهم شد كه ازطریق انتشار اوراق قرضه (BOND) انجام گرفت.

تامین منابع مالی ازطریق فاینانس خودگردان همچنین كشورهای میزبان را قادر می سازد كه بدون زیرپا گذاشتن تعهداتی كه در قبال محدودیتهای اعمال شده از طرف موسساتی نظیــر بــانك جهـانی و صندوق بین المللی جهانی پول سپرده اند به منابع مالی قابل توجهی دسترسی پیدا كنند و به علاوه به شركتهای چندملیتی امكان می دهد كه با سهولت بیشتری به اهداف گسترش در سطح جهانی نائل آیند به گونه ای كه كل منابع مالی كه از این طریق تامین می كنند به مراتب بیش از منابعی است كه قادرند مستقیماً و ازطریق دریافت اعتبار به «اتكاء» تراز مالی خود به دست آورند. این امر به موازات دوره طولانی بازپرداخت اعتبارات كه معمولاً در فاینانس خودگردان عملی است، امكان دستیابی به منابع گسترده و نیز بازگشت سرمایه بالاتر را برای این شركتهای چندملیتی فراهم می سازد.

۴ ) ساختار فاینانس خودگردان

حال ببینیم فاینانس خودگردان واقعاً چیست و چه عناصری دربردارد؟ بدیهی است كه فاینانس خودگردان اعتبار لازم برای اجرای پروژه ها را تامین می كند، اما ساختار فاینانس خودگردان به مراتب پیچیده تر از این مفهوم كلی است. به عبارت دیگر، در فاینانس خودگردان مجموعه ای از ساختارهای قراردادی به گونــه ای در یكــدیگــر تلفیق می شوند كه اطمینان خاطر لازم را به اعتباردهندگان درمورد بازپرداخت اعتبارات فراهم مــی سازد، باید توجه داشت وقتی كه وام دهندگان منابع اعتباری را دراختیار شركت مجری پروژه قرار می دهند، آنچه دراختیار دارند شامل وثائق (۶) دارائیهای پروژه، به علاوه مجموعه ای از اسناد قراردادی است، درواقع حصول اطمینان از اینكه مجموعه اسناد و مدارك مورداشاره قابل اتكاء و اطمینان بوده و بازپرداخت تعهدات را تضمین می كند به عهده مشاوران حقوقی اعتباردهندگان است.

این حقوق قراردادی بستگی به ماهیت پروژه موردنظر دارد. به عنوان مثال، در پروژه های توسعه صنایع بالادستی نفت و گاز تاكید بر قراردادهای مشاركت در محصول، برنامه های اكتشاف و حفاری شامل تجهیزات (دكلهای حفاری) خطوط لوله و قراردادهای فروش نفت خام، مایعـات گازی و انتقال گاز است. در پروژه های LNG معمولاً نگاهها به قراردادهای تامین گاز (و نتیجتاً وضعیت پروژه بالادستی) و نیز قرارداد احداث تجهیزات واحد LNG و قرارداد فروش LNG معطوف است.

در قرارداد پروژه های تولید مواد پتروشیمیایی، معمولاً موضوع تامین خوراك، قرارداد اجرای پروژه و قرارداد فروش محصولات مدنظر قرار می گیرند.

بدیهی است هر قرارداد ویژگیها و مشخصات خاص خود را داشته و فاینانس خودگردان می بایست خود را با شرایط مذكور تطبیق دهد، به عنوان مثال در به كارگیری روشهای فاینانس خودگردان با اتكاء محدود(به سرمایه گذاران) در كشورهای اسلامی منطقه خاورمیانه باتوجه به محدودیتهای مربوط به اعمال بهره و نیز اعطای وثیقه كه هر دو از اجزای اصلی روشهای نوین فاینانس خودگردان هستند، ازطریق بكارگیری و سازگاری روشهای متداول رهن و عدل (شخص قابل وثوق)، ساختارهای متداول در بانكداری بین المللی طراحی و پیاده شده است.

جای شگفتی نیست كه اعتبار دهندگان معمولاً، توجه خــاصــی بــه نحوه اجرا و بهره برداری از پروژه نشان می دهند، معمولاً بانكهای اعتباردهنده طی یك فرایند كنكاش(۸) قـــراردادهای موردبحث را از جنبه های فنی و حقوقی موردتجزیه وتحلیل و ارزیابی قرار می دهند، درواقع قرار است به اتكای این قراردادها اعتبارات پرداختی بانكها بازپرداخت شود.

منبع: HYDROCARBON ENGINEERING JUNE, ۲۰۰۲

مترجم: اسفندیار كریم زادگان

پانوشتها:

۱ - متاسفانه معادلهای فارسی مناسبی برای اصطلاحات مرتبط با تامین اعتبار FINANCE به طور اعم و بویژه در ارتباط با فاینانس خودگردان وجود ندارد. به گونه ای كه واژه فاینانس كم كم جای خود را در نوشته های فارسی و در مكاتبات رسمی و مكالمات باز كرده است و اخیراً نیز عبارت فاینانس خودگردان به عنوان معادلی در مقابل PROJECT FINANCE به كار می رود، نگارنده معتقد است هرچند فاینانس خودگردان برگردان مناسبی از عبارت انگلیسی آن نبوده و به دلائل گوناگون ایراد بر آن وارد است و اینكه اصولاً فاینانس خودگردان طیف وسیعی از روشهای تامین اعتبار را دربرمی‌‌گیرد كه برخی لزوماً PROJECT FINANCE محسوب نمی شوند، مع ذالك به نظر می رسد تا یافتن و جایگزینی معادل مناسب، به ناگزیر از بكارگیری عبارت فاینانس خودگردان باشیم.

۲ - باتوجه به اشكال بسیار متنوع ومتفاوت ساختارهای حقوقی - قراردادی و روشهای تامین اعتبار كه هرچند منبع بازپرداخت آنها عواید حاصل از فروش محصولات و یا خدمات پروژه است ولی PROJECT FINANCE به مفهوم حقیقی و ماهوی آن محسوب نمی شوند، در اینجا عبارت فاینانس خودگردان با قید واژه واقعی» متمایز گردیده است.

۳ - عدم اتكاء یا اتكاء محدود LIMITED RECOURSE و NON-RECOURSE هرچند واژه فارسی اتكاء معادل دقیقی از واژه انگلیسی RECOURSE (به معنی لغوی توسل - رجوع) نیست و باتوجه به اینكه در فرهنگهای اصطلاحات حسابداری، مالی كه دردسترس بود معادل فارسی واژه انگلیسی RECOURSE مشاهده نشد، بناگزیر و تا پیدا شدن معادل فارسی مناسب به واژه «اتكاء» در مفهوم موردنظر آن اكتفاء می شود. نگارنده آگاهانه از بكارگیری كلماتی نظیر (ضمانت، تعهد و...) اجتناب و جهت ایجاد انگیزه و جرقه های ذهنی درخواننده، واژه احتمالاً نامانوس اتكاء را به كار گرفته است.

۴ - برای این واژه معادلهای دیگری در فارسی نظیر صاحبان پروژه، صاحبان سهام، سهامداران، متولی پروژه یا شركاء به كار رفته است.

۵ - OFF BALANCE SHEET FINANCING مقصود آن است كه در روش فاینانس خودگردان، تعهدات مالی پروژه در زمره تعهدات مالی سرمایه گذاران محسوب نشده و درصورت حسابهای سود و زیان و ترازنامه سالیانه منعكس نمی گردد.

درجه بندی اعتبار CREDIT RATING كشورها و بنگاههای اقتصادی براساس معیارها و شاخصهای مختلف اقتصادی - مالی توسط موسسات ویژه ای در دنیا انجام می گیرد، این درجه بندی معیار و مبنای مهمی برای موسسات مالی جهت اتخاذ تصمیم درخصوص تامین اعتبار و شرایط پوشش بیمه اعتبار است.

۶ - در اینجا وثیقه به عنوان برگردان واژه انگلیسی SECURITY به كار گرفته شده است. درحالی كه واژه SECURITY معنای وسیعتری داشته و می تواند دربرگیرنده انواع ضمانت نامه ها، وثیقه ها، رهن، تعهدات گوناگون و به علاوه سایر اوراق و اسناد بهادار تجاری باشد.

۷ - UTILITIES منظور تاسیسات و تجهیزات تامین انواع آب صنعتی، بخار، برق و هوا (اكسیژن، ازت) است، متاسفانه واژه یوتیلیتی در مكاتبات و مكالمات روزمره در سطح بنگاههای اقتصادی ایران جا افتاده است.

۸ - DUE DILIGENCE در برخی از فرهنگ نامه های اصطلاحات مالی - حسابداری این عبارت دقت عمل و جدیت ترجمه شده است. نگارنده تعبیر فرایند بازبینی موشكافانه را به عنوان برگردان مفهومی این اصطلاح مناسب می داند.

۹ - TAKE OR PAY AGREEMENTS قراردادهایی كه خریدار را موظف می سازد حتی در صورت عدم تحویل كالا (یا خدمات) قیمت آن را بپردازد.

۱۰ - مجموعه واژه های فوق برگردان واژه انگلیسی SECURITY می باشد، معذالك هریك از واژه های فوق به تنهایی مفهوم وسیعی را كه از واژه مذكور در متن انگلیسی استنباط می شود به خواننده فارسی زبان انتقال نمی دهد.

۱۱ - گروگذاری منفی NEGATIVE PLEDGE تعهد كشورهای میزبان درقبال اعتباراتی كه از بانك جهانی دریافت می كند درمورد عدم گروگذاری اموال و دارائیهای دولتی (اموال عمومی).

---