بانکداری الکترونیکی ایران در آستانه جهش

گفت وگو با مهندس رحیمی معاون اداره نظام های پرداخت بانک مرکزی

با توجه به سابقه بانکداری الکترونیکی در‌‌ایران که ورود شبکه شتاب و دستگاه‌های خودپرداز (ATM)و پایانه فروش (POS)را می‌توان از مهم‌ترین دستاوردهای آن دانست باز هم نواقصی درسیستم‌های و عملکردهای بانکی مشاهده شد که اعتراض مشتریان را در پی داشت نکتهمه‌‌این موضوع عقب ماندن سیستم بانکداری نسبت به کشورهای پیشرفته دنیاست که‌‌اینگونه جهش‌ها باز هم ناکافی است.

با توجه به اعلام خبر آمدن سیستم ساتنا به شبکه بانکی که تحول دیگر الکترونیکی در‌‌این نظام تلقی می‌شود،‌ مسعود رحیمی‌معاون اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی در گفت و گویی با موج توضیحاتی کامل از جزییات‌‌این طرح ارایه کرد که در ذیل می‌خوانید.

▪ کارایی‌ سیستم RTGS جیست ؟

ـ سیستم RTGS که در فارسی ما آن را به سامانه ساتنا نامگذاری کرده‌‌ایم ،سرایند ساتنا تسویه ناخالص آنی است.‌برای تعریف آن ابتدا باید نظام تسویه و یا پرداخت را تعریف کرد. در یک معامله رودرو معمولاً پول در مقابل کالا یا خدمت مبادله می‌شود،‌یعنی فرایندی کاملا فیزیکی اما در یک نظام تسویه و یا نظام پرداخت کالا و یا خدمت به صورت فیزیکی جابجا شده و به جای انتقال فیزیکی پول،‌ اطلاعات مالی مربوط به آن رویداد،‌به جریان می‌افتد.

حال با تعریف ارایه شده نظام جامع پرداخت را می‌توان تمام پرداخت‌های بین بانکی به‌صورت منسجم و به‌هم پیوسته تعریف کرد. سامانه ساتنا شامل یک سیستم نگهدارنده حساب تسویه بانک‌ها نزد بانک مرکزی است که انجام نقل و انتقال وجه جهت تسویه امور بین بانکی در آن صورت می‌پذیرد.پرواضح است حساب بانک‌ها نزد بانک مرکزی دارای مانده بوده و عملیات صورت پذیرفته در آن متاثر می‌شود.این سیستم که قرار است در‌‌ایران راه اندازی شود به همین دلیل دارای اسم فنی Central accounting system)یاCAS )(سیستم حسابداری مرکزی) است.

▪ نظام جامع پرداخت از دو بعد قابل بررسی است: نظام پرداخت خرد،‌نظام پرداخت کلان. در مورد‌‌این دو نظام بیش‌تر توضیح بدهید ؟

ـ نظام پرداخت خرد مربوط به عملیات با مبالغ کم و به تعداد بالا و غالباً مربوط به عملیات مشتری است و در طبقه بندی صورت گرفته در‌‌ایران اقلام زیر ۵۰ میلیون ریال،‌ پرداخت خرد تلقی می‌شود.

نظام پرداخت کلان مربوط به عملیات با مبالغ بالا و تعداد کم است و غالباً به عملیات شرکت‌ها موسسات و بانک‌ها مربوط است .

در طبقه بندی صورت گرفته‌ها اقلام بالای ۵۰ میلیون ریال را پرداخت کلان تلقی می‌کنیم. ‌معمولا اساس کار به گونه‌‌ای است که در یک نظام جامع پرداخت،‌ نظام‌های پرداخت خرد در سیستم‌های متناظر خود تهاتر و در یک سیستم پرداخت کلان تسویه می‌شوند از نظام‌های پرداخت خرد موجود در کشور می‌توان به عملیات شبکه شتاب اشاره کرد.

▪ در خصوص‌‌اینکه چه اتفاقاتی تا به حال برای عملیاتی کردن‌‌این سیستم افتاده است، توضیح بدهید ؟

ـ در سال‌های اخیر کارهای کارشناسی و مطالعاتی در‌‌این خصوص صورت پذیرفته و بانک مرکزی و بانک‌ها،‌با تشکیل کمیته‌ها و کارگروه‌هایی، ‌ابعاد مختلف مساله را بررسی کرده اند،‌پس از برگزاری مناقصه و انتخاب سیستم (CAS)با همکاری شرکت طرف قرارداد موضوع از فاز تحقیقاتی وارد فاز اجرایی شده و مقدمات کار در حال حاضر برای بانک مرکزی و بانک‌ها تعریف و فراهم شده است و همانطور که گفته شد طبق برنامه ارایه شده از اول آذرماه سیستم آغاز به کار خواهد کرد.حال‌‌اینکه‌‌این سیستم چه کاری قرار است انجام دهد.‌‌این است که یک سلسله عملیات بانکی را توسط سامانه ساتنا تسویه کند که فهرست وار به آن اشاره می کنم.

عملیات بین بانکی که بانک‌ها بابت نقل و انتقال پولی که به یک بانک در فرایند کاری بدهکار می‌شوند،‌توسط‌‌این سامانه دستور پرداخت را صادر می‌کنند.‌‌ این پیام در یک قالبی از‌‌ایستگاه کاری بانک وارد تیم CAS می‌شود و در صورت وجود وجه کافی در حساب صادرکننده دستور پرداخت،‌ بلافاصله پرداخت صورت می‌گیرد و از حساب بانک بدهکار کسر و به حساب بانک ذینفع (بستانکار) افزوده می‌شود (بابت خرید و فروش ارز،‌سپرده گذاریها،‌پرداخت وام و اعتبار و غیره).

درباره پرداخت‌ها و نقل و انتقالات مشتریان،‌اگر مشتری با مراجعه به بانک درخواست انتقال پول از حساب خود به حساب خود یا دیگری نزد بانک دیگر را داشته باشد در حوزه قابلیت‌‌این سیستم خواهد بود.

مورد دیگر تسویه عملیات خالص و نهایی شده شبکه شتاب است که از وضعیت تسویه دستی فعلی قرار است که به تسویه آنی در سیستم CAS تغیر یابد.مورد بعدی که قرار است از سامانه ساتنا استفاده شود تسویه عملیات اتاق پایاپای چک و اسناد بانکی است که برای بانک‌ها حایز اهمیت است.

از‌‌این جهت که در حال حاضر در ۲۰۰اتاق چک و اسناد بانکی در تهران و شهرستان‌ها تسویه صورت گیرد که عملیات مدیریت نقدینگی بانک‌ها را پیچیده می‌کند و قرار است با تجمیع گزارشات اتاق‌های پایاپای در کل کشور عملیات مزبور به‌صورت نهایی شده در سامانه ساتنا تسویه شوند لذا‌‌این مساله به شفافیت کار کمک کرده و باعث تسهیل مدیریت نقدینگی بانک‌ها می‌شود.

▪ اجرای‌‌این طرح از چه زمانی محقق خواهد شد ؟

ـ طبق برنامه زمان بندی شده قرار است از اول آذرماه تسویه سیستم شتاب به عنوان افتتاح سیستم در سامانه ساتنا برده شود به‌‌این معنی که از پایان آبانماه بانک‌ها ملزم هستند سیستم کاری خود را راه اندازی کرده باشند اما چون بانک‌ها اول آذر ماه عملیات را شروع نکرده اند پیامی‌هم ارسال نخواهند شد.

از اول دی ماه قرار است اتاق پایاپای (خالص اتاق پایاپای چک و اسناد بانکی) وارد سیستم شود و از اول بهمن ماه کار اصلی بانک‌ها شروع می‌شود و عملیات بین بانکی را در‌‌این قالب می‌آورند. بانک‌ها هفت حساب نزد اداره معاملات و مالی دارند که بابت عملیات مختلف خود مفتوح کرده اند. قرار است همه‌‌این حساب‌ها واحد شوند.

عملیات مربوط به مشتریان که مورد توجه بیش‌تری قرار خواهد گرفت از اول سال ۸۶ خواهد بود، بنابراین عملیات بین بانکی از تاریخ اول بهمن ماه شروع خواهد شد و دو ماه بعد از ‌آن بانک‌ها باید خود و شعب خود را آماده کنند تا درخواست مردم را بپذیرند و از طریق شبکه‌هایی که شعب مرتبط خود را متصل خواهند نمود ارسال پیام به‌‌ایستگاه کاری را داشته باشند و در‌‌ایستگاه کاری نیز بعد از انجام کنترل،‌ پیام به سامانه ساتنا ارسال خواهد شد.

در‌‌این چرخه باید رابط‌هایی وجود داشته باشد که بتوانند پیام‌ها را از شعب دریافت کنند و رابطی که موارد ارسال شده را بتواند در قالب نرم‌افزاری وارد سیستم کند که دیگر قابل برگشت هم نخواهد بود.

▪ ‌‌آیا امکان تقلب در‌‌این سیستم وجود دارد یا نه؟تمهیداتی در‌‌این راستادر نظر گرفته شده است ؟

ـ در‌‌این عملیات امکان تقلب به هیچ وجه نیست، چون مشتری اگربخواهد به صورت عمدی اشکالی به سیستم وارد کند امکانپذیر نخواهد بود چون پیام نه تنها از طریق مشتری به سیستم وارد نمی‌شود .حتی شعب هم امکان دسترسی به سیستم را ندارند.

در یک سیستم داخلی اطلاعات را در شبکه داخلی یک بانک می‌فرستند و کاربران مشخص و تعریف شده که از سوی بانک مرکزی در سیستم تعریف شده اند عملیات را کنترل می‌کنند و بعد از‌‌اینکه یک کاربر اطلاعات را وارد سیستم کرد، یک کاربر دیگر آن را تایید خواهد کرد اما امکان اشتباه و خطای انسانی به هر حال در هر سیستمی‌وجود دارد.

▪ در صورت بروز مشکل چه راه حلی دیده شده است؟

ـ اگر اشتباهی پیش بیاید و بانکی پولی را به جای‌‌اینکه به بانک B بفرستد به اشتباه به بانک Cبفرستد، چون بلافاصله تسویه صورت می‌گیرد ،عملاً کاری نمی‌توان کرد تنها راه‌‌این است که با بانک مربوطه مکاتبه و از طرف بانک مورد نظر دستور پرداخت معکوس وارد سیستم شود و وجه به حساب بانک برگردد.

▪ بانک‌ها چه تمهیداتی در راستای اجرای‌‌این سیستم بایدبیندیشند؟

ـ آماده سازی که بانک‌ها باید در‌‌این راستا صورت دهند مشخص کردن یک واحد سازمانی است که وظیفه مدیریت نقدینگی را بپذیرد مدیریت ورود اطلاعات و پرداخت وجه و همین‌طور مدیریت تامین موجودی حساب که بسیار هم مهم است باید دیده شود. چون اگر شریان‌‌این سیستم که وابسته به وجه نقد است به میزان کافی موجودی نداشته باشند، سیستم عملاً متوقف شده و تنها صف‌‌ایجاد خواهد شد.

همچنین بحث تعیین محل‌‌ایستگاه کاری است که امنیت فیزیکی آن از مهم‌ترین عوامل و تدابیری محسوب می‌شود و باید از دسترسی و رفت و آمد افراد غیرمجاز به‌‌ایستگاه کاری به جهت جلوگیری از هر گونه عواقب سوءبعدی جلوگیری کرد.

▪ در خصوص هزینه راه‌اندازی‌‌این سیستم توضیحاتی بفرمایید؟

ـ این امر چند جانبه است و یکپارچه نیست یک قسمت کار بحث خود سیستم است، بحث دیگر که مربوط به بانک‌ها می‌شود باید هر بانکی برای تعیین‌‌ایستگاه کاری و تهیه نرم‌افزارها و نیروهای متخصص و سخت‌افزارها و تجهیزاتی که از محل‌‌ایستگاه کاری به ساختمان میرداماد بانک مرکزی متصل شوند و همین‌طور به سایت پشتیبان که در جزیره کیش قرار دارد.

مورد دیگری که بانک‌ها باید صورت دهند بازنگری در روشهای عملیاتی است با توجه به تغییراتی که‌‌ایجاد می‌شود قطعاً باید تعاریف صورت گیرد، ارایه فرم‌های مخصوص به مشتری که‌‌اینها مستلزم آموزش کارمندان شعب بانکی و کاربران است، رویه حسابداری نیز باید تغییر یابد که در‌‌این فاصله کم باید صورت دهند،‌همچنین بانک‌ها باید اطلاع رسانی زیادی در خصوص استفاده از‌‌این امکانات جدید به مردم صورت دهند.

▪ آیا طرح سیستم ساتنا‌ الگو برداری از طرح‌های دیگر کشورها است؟

ـ این طرح یک شاخص و استاندارد جهانی در زمینه تسویه است و در تمام کشورهای پیشرفته از دو یا سه دهه گذشته اجرا شده است و بانک مرکزی‌‌ایران سیستم CAS را از شرکت معتبری خریداری کرده است که حدود ۱۰ سالی است که در ۱۴ کشور فعالیت خود را شروع کرده است و‌‌ایران پانزدهمین کشور محسوب می‌شود . فیجی هم بلافاصله شانزدهمین کشور خواهد بود که با سیستم CAS کار خواهد کرد. ‌این سیستم بستر پرداخت کلان مملکت است و سایر ابزارها بسته به کلان بودن یا خرد بودن می‌توانند در سیستم اصلی که بستر تسویه کشور است کار کنند. در برنامه کاری بانک مرکزی است که در سال‌های‌‌آینده سیستم ACH و SSSS را راه اندازی کند.

با عنایت به موارد ذکر شده می‌توان‌‌این طور عنوان کرد که بانکداری‌‌ایران در آستانه یک جهش واقعی است که کاملا هم محسوس است. ضمن‌‌اینکه در نتیجه بررسی‌ها و کارشناسی‌های صورت گرفته و باشناسایی نقاط ضعف و موانع‌ترویج پرداخت‌های الکترونیکی، اقدامات و تمهیدات دیگری نیز در شبکه بانکی در دست اقدام است که نوید بخش افق روشن از‌‌اینده است از جمله می‌توان به امکان انتقال وجه از حسابی به حساب دیگر نزد بانک دیگر از طریق خودپردازها،‌امکان دریافت و یا انتقال وجه از طریق پایانه‌های شعب مربوط به عملیات شتابی (حساب نزد بانکی دیگر و یا مراجعه به پایانه شعب بانک دیگر) اشاره کرد.لازم به ذکر است سقف روزانه جهت انتقال از خودپردازها معادل ۱۰ میلیون ریال و در مورد پایانه‌های شعب ۵۰ میلیون ریال است همچنین امید است که‌‌این طرح ظرف یکی دو ماه‌‌اینده به بهره برداری برسد که شاید تاثیری کمتر از سیستم RTGS برای مردم نداشته باشد.

همچنین بانک مرکزی و بانک‌ها اطلاع رسانی و فرهنگسازی را با هدف تغییر فرهنگ خرید مردم از فرهنگ مبتنی بر استفاده از اسکناس به فرهنگ مبتنی بر استفاده از ابزارهای پرداخت الکترونیک مدنظر دارد که امید است مجموعه اقدامات صورت گرفته منجر به رضایت استفاده کنندگان و سهولت و تسریع گردش پول در جامعه شود.

نویسنده : فرزانه رحیم زاده