نگاه نهج البلاغه به نوجوانان

دوره نوجوانی حساس ترین و با اهمیت ترین دوران زندگی انسان است كه معمولاً بین سنین ۱۲ الی ۱۸ سالگی می باشد در این دوره فرد نه كودك و نه هنوز به درستی بالغ شده است و دوره بحرانی زندگی خود را می گذراند كه گاهی رفتار و اعمال كودكانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسین و تعجّب آنها می شود

دوره نوجوانی حساس‏ترین و با اهمیت‏ترین دوران زندگی انسان است كه معمولاً بین سنین ۱۲ الی ۱۸ سالگی می‏باشد. در این دوره فرد نه كودك و نه هنوز به درستی بالغ شده است و دوره بحرانی زندگی خود را می‏گذراند كه گاهی رفتار و اعمال كودكانه او موجب آزار بزرگترها و گاهی رفتار عاقلانه او باعث تحسین و تعجّب آنها می‏شود.

نوجوان در سنینی قرار دارد كه به درستی نمی‏داند چه باید بكند؟ كدام شیوه را در زندگی خود برگزیند؟ برخی بزرگترها به او می‏گویند: تو هنوز بچّه‏ای! گاهی دیگران به او می‏گویند: تو دیگر بزرگ شده‏ای چرا كار بچّه‏گانه از تو سر می‏زند؟ او خود را در این امر و نهی، سرزنش و عتاب، حیران می‏بیند.

● مراحل رشد

دوره نوجوانی به سه مرحله تقسیم می‏شود:

۱. مرحله قبل از بلوغ: كه هنوز فرد در این مرحله احساس كودكی می‏كند و به تدریج صفات بلوغ شروع به ظاهر شدن می‏كند.

۲. مرحله بلوغ: كه بین مرحله كودكی و نوجوانی قرار دارد. معیارهای بلوغ در این مرحله ظاهر می‏شود و بیشترین تغییر جنسی صورت می‏گیرد و بر والدین و مربیان لازم است در این مرحله عنایت ویژه‏ای به نوجوان نمایند و راهنمایی‏های لازم را نسبت به او دریغ ننمایند و نوجوان را از نظر فكری یاری دهند. چون آنان برای رشد روانی و سازندگی خود، نیازمند هدایت و راهنمایی مربیان صالح و اندیشمند هستند تا چگونه زیستن را بیاموزند و هویت خود را دریابند و از بروز اعمال ناهنجار در برابر حوادث به وجود آمده جلوگیری نمایند.

۳. مرحله بعد از بلوغ: كه شخصیت نوجوان تا حدّی در این مرحله شكل گرفته و انتخاب دوست، شغل، رشته تحصیلی و... بهترین همدم او در زندگی است.

نوجوان در این مرحله با تغییراتی روبه‏روست كه از جمله آن، رشد بی‏تناسب اعضا و اندامهاست كه گاهی نمی‏تواند بر اندامهای خود مسلّط شود. پر انرژی، پر سر و صدا و شلوغ، كم‏حوصلگی، سركش و طاغی و ناآرام بودن، دوستدار احترام به شخصیت و استقبال از راهنمایی‏های دیگران، از دیگر ویژگی‏های اوست.

نهج‏البلاغه یكی از برترین كتابی است كه به اخ‏القرآن (برادر قرآن) شهرت یافته است. این كتاب «آن چنان بزرگ و با عظمت است كه دست عقول بشر به این آسانی به آن نمی‏رسد. دلیل آن همین است كه این كتاب تراوش روح با عظمت كسی است كه مظهر اسم اعظم خداوند است، معلّم جبرائیل، قرآن ناطق و بزرگ‏ترینِ مفسّران و تربیت شده پیامبر عظیم‏الشّأن است.»۱

سخنان حضرت علی علیه‏السلام كه نهج‏البلاغه بخشی از آن می‏باشد، از نظر قواعد ادبی و لفظی و اخلاقی در حدّ معجزه است و تا كنون هیچ كلام بشری به پای آن نرسیده و با آن برابری ننموده است. ابن ابی‏الحدید معتزلی ـ شارح بزرگ نهج‏البلاغه ـ در مقدّمه كتاب خود می‏نویسد: «بحق، سخن علی علیه‏السلام فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق می‏باشد.»

نهج البلاغه مشحون از مواعظ و حكم آموزنده درباره موضوعات مختلف از جمله «نوجوانان» است كه به كارگیری آن، مهم‏ترین راه‏حل جهت تربیت و سعادت می‏باشد. ما در بحث «نگاه نهج‏البلاغه به نوجوانان» به چند محور اشاره می‏كنیم كه عبارتند از:

الف: نوجوان و تربیت.

ب: نوجوان و عبادت.

ج: نوجوان و الگوپذیری.

د: نوجوان و دوست‏یابی.

ه: نوجوان و سیاست.

و: نوجوان و گناه.

الف) نوجوان و تربیت

در تربیت نوجوانان باید به چند اصل تربیتی توجّه نمود؛ از جمله: شناخت مسائل این نسل، توجّه به پایه‏های خُلقی این نسل، توجّه به اصل محبت و انس و دوستی با نوجوانان و پرهیز از اعمال قدرت و اجبار.

علی علیه‏السلام به تربیت نفس توجّه ویژه‏ای دارد و می‏فرماید: «ای مردم! خودتان عهده‏دار تربیت نفس خویش باشید و آن را از كشیده شدن به طرف هوسها و عادات ناروا باز دارید.»۲ و نیز می‏فرماید: «زنهار! زنهار! در تربیت و سازندگی خویشتن تلاش كن».۳

امام علی علیه‏السلام به پدران نیز توصیه می‏كند: «با فرزندان خود دوست شوید؛ زیرا مودّهٔ الآباء قرابهٔ بین الأبناء؛ دوستی میان پدران سبب خویشاوندی میان فرزندان است».۴ و نیز به علت تأثیر خانوده‏ها بر شخصیت نوجوانان، سفارش می‏كند: «روابط خود را با افراد با شخصیت و اصیل و خانواده‏های صالح و خوش‏سابقه، برقرار ساز».۵

امام تأثیر محیط و جامعه را در تربیت فرزندان، به ویژه نوجوانان، گوشزد می‏كند و می‏فرماید: «واسكن الأمصار العظام فانّها جِماع المسلمین، واحذر منازل الغفلهٔ و الجفاء و قلّهٔ الأعوان علی طاعهٔ اللّه؛ در شهرهای بزرگی كه مركز اجتماع مسلمانان است، مسكن گزین و از محیط و جوامعی كه اهل غفلت و ستمكاری در آنجا هستند و یارانِ مطیع خدا كمتر در آن نواحی یافت می‏شوند، بپرهیز.»۶

ب) نوجوان و عبادت

طرز ارائه مسائل مذهبی به نوجوانان اهمیت بسیاری دارد. امور مذهبی را به گونه‏ای باید به آنها ارائه داد كه آنها احساس كنند در زندگی روزمره، این امور قابل پیاده شدن است. و باید علم و دین را توأمان به نوجوانان آموخت.

«عبادت» مهم‏ترین بخش اصول اسلام می‏باشد و در نهج‏البلاغه به بندگی خدا و عبادت توجّه و تأكید بیشتر شده است. عبادت اثرات دنیوی بسیاری دارد كه از جمله آن آرامش روانی و سلامت نفس می‏باشد. علی علیه‏السلام می‏فرماید: «در تمام امور زندگی خود، خداوند را اطاعت كن؛ زیرا اطاعت از خداوند، بر هر كاری مقدّم است. نفس خود را به سوی عبادت بكشان و با آن مدارا كن.»۷

از مهم‏ترین اركان عبادت، نماز و روزه و عمل به قرآن می‏باشد. علی علیه‏السلام توجّه به نماز و روزه و خواندن قرآن را گوشزد فرموده، از جمله: «نماز، گناهان انسان را می‏ریزد»۸، «بهترین وسیله نزدیكی به خداوند، روزه ماه مبارك رمضان است»۹ و «حقّ فرزند بر پدر این است كه نام نیكویی برای او انتخاب كند، اخلاق و ادب به او بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد».۱۰

ج) نوجوان و الگوپذیری

«الگوها» در تربیت، تأثیر بسیار زیادی دارد و هر چقدر الگو محبوب‏تر باشد، تأثیرپذیری آن نیز بیشتر است. حضرت علی علیه‏السلام از یك طرف بهترین الگو برای نوجوان و جوان می‏باشد، چون امام دوران كودكی و نوجوانی را در كنار پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله گذراند و رفتار او را برای خود الگو قرار داده است؛ لذا می‏فرماید:

«پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مرا از دوران كودكی تحت تربیت خود گرفتند و هر روز یك اخلاق نیكو را به من تعلیم و دستور می‏دادند.»۱۱

قرآن كریم به مسلمانان خطاب می‏فرماید: «رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله یك الگو و سرمشق كامل می‏باشد.» و حضرت علی علیه‏السلام و فرزندانش بهترین الگو برای نوجوانان و جوانان می‏باشند. از این رو با تبیین سیره زندگی امام می‏توان امام را در تمام مراحل به عنوان الگو انتخاب كرد.

باید توجّه نمود افرادی كه در سمت مربّی و معلّم نوجوان می‏باشند، الگوی مناسب در تربیت‏اند و نوجوان آداب زندگی را غالباً از اطرافیان ـ به ویژه مربّیان ـ فرا می‏گیرد. پس لازم است آنها خود را با الگوی برتر تطبیق نمایند و نفس خود را اصلاح سازند، و عملاً به تربیت نسل جدید بپردازند. علی علیه‏السلام می‏فرماید: «هر كس كه خودش را در منصب رهبری مردم قرار دهد، لازم است قبل از تعلیم دیگران، نفس خودش را اصلاح كند.»۱۲

د) نوجوان و دوست‏یابی

نوجوان به داشتن «دوست» احساس نیاز می‏كند و از این‏رو باید او را در انتخاب دوست یاری نمود. دوست به حدّی در یك نوجوان تأثیر دارد كه او خود را همرنگ دوستش می‏كند و حتّی از لباس، رفتار و كلام او تقلید می‏نماید.

داشتن دوست، نوجوان را از تنهایی كه ممكن است افسردگی و انزوا را در برداشته باشد، می‏رهاند. امام علی علیه‏السلام در نهج‏البلاغه به یافتن «دوستان خوب» اشاره می‏فرماید و تأكید دارد كه: دوستان را ابتدا مورد آزمایش و امتحان قرار دهید و وقتی دوستی را خوب یافتید، او را از دست ندهید. امام علیه‏السلام می‏فرماید: «عاجزترین مردم كسی است كه از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد و از او عاجزتر كسی است كه دوستانِ به دست آورده را ترك گوید.»۱۳نوجوان وقتی دوستی را یافت و یا درصدد یافتن دوستانی می‏باشد، باید به چند مسأله توجّه نماید: ابتدا اینكه به آراء و افكار دیگران احترام بگذارد و خود، فردی فروتن و متواضع باشد. و دیگر اینكه در دوستی، افراط و تفریط روا ندارد كه ثمره آن، پشیمانی و ثمره دوراندیشی و میانه‏روی، سلامت و رستگاری است.۱۴ و سوم اینكه راستگو بوده و به عهد خود وفا نماید، چون «هر كس امانت‏دار نباشد ضرر كرده و به مقصد نمی‏رسد»۱۵ و چهارم اینكه با دوستانش خوشرو بوده و حُسن خُلق را سرمشق خود قرار دهد. امام علی علیه‏السلام می‏فرماید: «اكرم الحسب حُسن الخلق؛ برترین خویشاوندی، خوشرویی و حُسن خلق است.»۱۶

اما به پیروان خود گوشزد می‏فرماید: «از دوستی با افرادی كه ضعیف‏العقل و بدعمل هستند، بپرهیز؛ زیرا انسان را با دوستش می‏شناسند.»۱۷ و یا می‏فرماید: «از رفاقت با كسانی كه افكار و ظاهر اعمالشان ناپسندیده است، برحذر باش؛ چرا كه آدمی به رویّه و روش رفیقش خو می‏گیرد و به افكار و اعمال او معتاد می‏شود.»

ه) نوجوان و سیاست

نوجوان و جوان كه پرجمعیت‏ترین بخش هر جامعه ـ به‏ویژه جهان‏آسیائی و آفریقائی ـ را تشكیل می‏دهد، طبعاً باید با «سیاست» آشنا بوده و نقش برجسته‏ای در امور اداری ایفا نماید و نظام سیاسی حاكم نیز با حُسن نیّت، اعتماد این قشر عظیم را به خود جلب سازد.

آری، لازم است با تشكیل جلسات متعدّد، جوانان و نوجوانان را با مسائل سیاسی آشنا كرده و نقش قدرت‏های سلطه‏گر را به آنها گوشزد نمود و آنها را آزاده بار آورد. حضرت در این‏باره می‏فرماید: «بنده دیگران مباش، خداوند تو را آزاد آفریده است.»۱۸

و) نوجوان و گناه

علی علیه‏السلام دوران نوجوانی را از سه جهت بسیار حسّاس بیان می‏كند: اوّل اینكه قلب نوجوان مانند زمین، خالی و مساعد است كه هرچه در آن بكاری همان درو می‏كنی: «انّما قلب الحدث كالأرض الخالیهٔ مهما اُلقی فیها من كلّ شی‏ء قبلته»۱۹ و دوم اینكه دوران نوجوانی را زودگذر می‏داند و گوشزد می‏فرماید سریعاً آن را دریابید: «بادر شبابك قبل هرمك و صحتك قبل سقمك»۲۰ سوم اینكه شیطان در این زمان به نوجوان زیاد روی می‏آورد و لازم است برای آن پناهگاه خوبی در نظر گرفت كه بهترین پناهگاه، قرآن كریم، ائمه علیهم‏السلام و ادعیه می‏باشد و گرنه، گناه انسان را در دنیا و آخرت رسوا می‏سازد و بركت را از مال او برمی‏دارد و ناراحتی‏های روانی را نصیبش می‏سازد. از نظر علی علیه‏السلام هر گناهی در زندگی، آثار سوئی دارد، مثلاً: دروغ، ایمان را از انسان دور می‏كند۲۱؛ فحش و بدزبانی، زهد را دور می‏سازد و سخن‏چینی، رابطه دوستی را از بین می‏برد.۲۲

نویسنده:حسن قریشی كرین

پی‏نوشت‏ها:

۱. وصیّت‏نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی۱.

۲. نهج البلاغه، حكمت ۳۵۹.

۳. همان، نامه ۳۰.

۴. همان، حكمت ۳۰۸.

۵. مان، نامه ۵۲ و ۵۳.

۶. همان، نامه ۶۹.

۷. همان.

۸. همان، خطبه ۱۹۹.

۹. همان، خطبه ۱۱۰.

۱۰. همان، كلمات قصار، ش ۳۹۹.

۱۱. همان، خطبه ۲۳۴.

۱۲. همان، كلمات قصار، ش ۷۳.

۱۳. همان، حكمت ۱۲.

۱۴. همان، حكمت ۱۸۱.

۱۵. همان، خطبه ۱۹۹.

۱۶. همان، حكمت ۳۸.

۱۷. همان، نامه ۶۹.

۱۸. همان، نامه ۳۱.

۱۹. شرح غررالحكم، ج ۳، ص ۹۰.

۲۰. همان، ص ۲۴۹.

۲۱. نهج‏البلاغه، خطبه ۸۶.

۲۲. همان، كلمات قصار، ش ۲۳۹.

منبع:ماهنامه كوثر، شماره ۵۹