كاهش اختیارات با افزایش سن

حدود ۳۰ درصد سالمندانی كه در منزل خود یا در كنار فرزندان شان زندگی می كنند و تقریبا حدود نیمی از سالمندانی كه در خانه سالمندان زندگی می كنند, به بی اختیاری در دفع ادرار یا ناتوانی در كنترل و نگهداری ادرار دچارند

حدود ۳۰ درصد سالمندانی كه در منزل خود یا در كنار فرزندان‌شان زندگی می‌كنند و تقریبا حدود نیمی از سالمندانی كه در <خانه سالمندان> زندگی می‌كنند، به بی‌اختیاری در دفع ادرار یا ناتوانی در كنترل و نگهداری ادرار دچارند.

بی‌اختیاری ادرار كه در سالمندان و سنین بالاتر بیشتر مشاهده می‌شود، از دست دادن ادرار به صورت بی‌اختیار است و آن اندازه مهم است كه موجب بروز مشكل برای فرد می‌شود. تا پیش از ۸۰ سالگی در زنان بیشتر وجود دارد اما پس از آن احتمال بروز این مشكل در زن و مرد، یكسان است.

● چه عوارضی دارد؟

البته خودتان می‌توانید حدس بزنید كه وقتی با حركت كردن، خندیدن، فعالیت و هر كاری نتوانید ادرار خود را نگه دارید و حتی مقداری از آن دفع شود، با چه مشكلات اجتماعی روبه‌رو می‌شوید. به جز تحریك ناحیه میاندوراه یا پرینه كه حد فاصل میان بیضه و واژن با مقعد است، سلولیت یا عفونت بافت عمقی پوست و زخم‌های ناشی از فشار كه به طور معمول در این افراد شایع است، اختلال عملكرد فردی و اجتماعی نیز به وجود می‌آید كه بسیار مهم است.

بسیاری از سالمندان را می‌بینیم یا در كنارمان زندگی می‌كنند كه به افسردگی مبتلا شده‌اند و هر دارو و تمهیدات طبی و روانی برای آنان بی‌تاثیر است. چرا به فكر چنین مشكلی نباشیم؟ بسیاری از افراد مبتلا به بی‌اختیاری و ناتوانی در كنترل و نگهداری ادرار، از ترس بروز این عارضه و دفع محسوس و نامحسوس ادرار و خیس و كثیف شدن لباس زیر و حتی در برخی موارد لباس اصلی، تحرك كمی دارند و این موضوع در نهایت به وابستگی آنها به دیگران در كارهای روزمره منجر می‌شود.

● چه انواعی دارد؟

بی‌اختیاری ادرار یا ناتوانی در نگهداری و دفع به موقع ادرار شامل چهار نوع است. گاهی این انواع با هم در یك فرد به وجود می‌آیند و گاهی این عارضه فقط با یكی از این حالت‌ها همراه است.

بیشترین نوع بی‌اختیاری ادرار در سالمندان، نوع فوریتی است. یعنی به علت فعالیت بیش از حد عضله فشارنده مثانه، در ادرار كردن حالت فوریت ایجاد می‌شود كه شخص باید خود را بلافاصله به دست‌شویی برساند و فرصتی برای نگه‌داشتن ادرار نیست. به طور معمول در این نوع از عارضه، تكرر ادرار و شب ادراری نیز وجود دارد. علل این نوع بی‌اختیاری ادرار، شامل این موارد است: انسداد در خروج ادرار از مثانه، تومور مثانه، نداشتن ثبات فعالیت در عضلات منقبض شونده مثانه، مثانه ضعیف، التهاب مثانه به علت پرتودرمانی و مثانه حساس.

نوع دیگر بی‌اختیاری ادراری كه آن هم شایع است، نوع استرسی است. یعنی اینكه فعالیت‌هایی كه باعث افزایش موقت فشار داخل شكمی می‌شود، مانند سرفه كردن، خندیدن، عطسه كردن و بلند كردن جسمی نسبتا سنگین موجب نشت ادرار از مثانه می‌شود و لباس زیر فرد را آلوده می‌كند. چرا این طور می‌شود؟ گاهی عضلات ناحیه لگن شل است و گردن یا دهانه مثانه انقباض زیادی دارد، همچنین گاهی به علت جراحی پروستات، دریچه داخل مثانه كه مربوط به كنترل غیرارادی ادرار است، آسیب می‌بیند و نمی‌تواند در مقابل مقدار اندكی ادرار در مثانه، بسته بماند. در نتیجه با كوچك‌ترین فعالیتی كه فشار داخل شكم را افزایش دهد، فشار داخل مثانه نیز بالا می‌رود و ادرار سرریز می‌شود.

نوع سوم بی‌اختیاری ادرار، به علت تجمع بیش از حد ادرار و احتباس ادرار به وجود می‌آید. احتباس ادرار خود ناشی از چند عامل است كه شامل مصرف داروها، بیماری‌های اعصاب محیطی به طور مثال در مبتلایان به دیابت و انسداد مكانیكی یا در مبتلایان به بزرگی خوش خیم پروستات می‌شود. بیماران از نشت و خروج ادرار می‌گویند كه در هنگام تجمع بیش از حد ادرار و اتساع مثانه به وجود می‌آید در حالی كه خود فرد از احساس برای دفع ادرار آگاهی ندارد.

اما نوع دیگری از بی‌اختیاری ادرار وجود دارد كه بی‌اختیاری ادراری‌عملكردی نامیده می‌شود.

یعنی چه؟ یعنی اینكه نه ادرار می‌ریزد و نه مثانه بیش از حد متسع می‌شود و نه بی‌حسی و ناآگاهی در پرشدن مثانه وجود دارد و نه با خندیدن و سرفه كردن، ادرار سرریز می‌شود بلكه ناتوانی یا نخواستن برای دفع ادرار وجود دارد. به عبارت دیگر در زمان لازم برای دفع ادرار، فرد به دست‌شویی نمی‌رود یا نمی‌تواند برود. علت چیست؟ گاهی به علت بیماری آلزایمر و اختلال در شناخت و وجود فراموشی، این مساله عارض می‌شود. زمانی به علت اختلال جسمی و حركتی، سالمند نمی‌تواند به موقع برای دفع ادرار به دست‌شویی برود. گاهی فرد سالمند به افسردگی متوسط تا شدید مبتلاست یا به شدت عصبی و پرخاشگر است یا زمانی كه دسترسی به مكانی برای دفع ادرار وجود ندارد، این عارضه یعنی بی‌اختیاری و ناتوانی در نگهداری و دفع ادرار حادث می‌شود.

● چه آزمایش‌هایی لازم است؟

وقتی فردی به بی‌اختیاری ادرار مبتلا می‌شود، باید به پزشك مراجعه كند. پزشك از او درباره علایم و عوامل بروز این عارضه سوال می‌كند و سپس معاینه دقیقی از ناحیه لگن و پروستات به عمل می‌آورد. آزمایش ادرار برای تشخیص هر مشكلی كه در دستگاه كلیوی و مجاری ادرار وجود دارد و همچنین برای وجود قند، خون و عفونت در ادرار انجام می‌گیرد. در صورت وجود هر گونه تومور پروستات یا عفونت‌های مكرر یا افتادگی اعضای لگن كه در زنان شایع است و همچنین وجود باقی‌مانده ادرار در مثانه، باید با جراح كلیه و مجاری ادرار مشورت شود. آزمایش‌هایی برای بررسی فشار داخل شكم، فشار و حجم داخل مثانه، فعالیت‌های مثانه ناشی از استرس و مشاهده مستقیم نشت ادرار انجام می‌گیرد.

● چه می‌توان كرد؟

حتما شما هم می‌دانید كه برای درمان هر بیمار و رفع هر گونه عارضه، ابتدا باید مشكل اصلی را برطرف كرد. به طور مثال در این مورد، عفونت‌های مكرر ادراری كه ممكن است عامل بروز بی‌اختیاری در نگهداری ادرار باشد، باید درمان شود. بیماران باید از مصرف چای و قهوه به ویژه دو ساعت قبل از خواب پرهیز كنند به خصوص اگر بیمار علاوه بر ناتوانی كنترل دفع ادرار، به شب ادراری نیز دچار شده‌ است. پزشكانی كه این گونه بیماران را درمان می‌كنند، در صورتی كه نیاز مبرمی وجود ندارد، باید از تجویز داروهای مدر پرهیز كنند. مشورت با متخصصان توانبخشی برای تمرین عضلات ناحیه لگن و تقویت آنها مفید است. برنامه‌ریزی درستی برای ادرار كردن منظم در فواصل دو ساعت یك بار باید انجام گیرد تا انواع بی‌اختیاری ادراری فوریتی، استرسی و عملكردی بهبود یابد. این كار باعث می‌شود تا حجم مثانه در زمان معینی كاهش یابد و فشار كمتری برای ادرار كردن به سالمند وارد شود.

سالمندانی كه به بی‌اختیاری ادراری نوع فوریتی دچارند، گاهی می‌توانند با تجویز پزشك‌شان از داروهای مهاركننده عصب پاراسمپاتیك مانند اكسی‌بوتینین یا تولترودین یا ایمی‌پرامین استفاده كنند تا فعالیت عضلات منقبض‌كننده مثانه، كاهش یابد. البته مصرف این‌گونه داروها باید با دقت و احتیاط انجام گیرد چون عوارض ناخواسته‌ای دارد كه برای سالمندان و كیفیت زندگی‌شان مناسب نیست. كسانی كه به <بی‌اختیاری ناشی از استرس دچارند>، می‌توانند از تركیبات حاوی استروژن بهره ببرند البته با نظر و توصیه پزشك‌شان.

سالمندانی كه به <بی‌اختیاری ادراری نوع افزایش جریان> دچارند، ممكن است در بسیاری از موارد با جراحی برای اصلاح انسداد مسیر خروجی مثانه یا بزرگی پروستات، بهبود یابند یا اینكه از سوندهای ادراری موقت استفاده كنند. افرادی كه به نوع عملكردی بی‌اختیاری ادرار دچارند می‌توانند از وسایل تخلیه ادرار سیار یا از لباس‌ها و پوشش‌های مخصوص مثل نوار بهداشتی یا پوشك‌های ویژه استفاده كنند اما همیشه به یاد داشته باشید كه از گذاشتن سوند ادراری در مدت طولانی پرهیز كنید چون خطر بروز عفونت‌های ادراری را افزایش می‌دهد.

دكتر هومن خلیقی