فرهنگ سازی از دیدگاه امام علی ع

در تعریف فرهنگ, تعابیر فراوانی وجود دارد انسان شناسان كلاسیك, فرهنگ را در یك معنای وسیع, معادل سبك زندگی تعریف می كنند ولی جامعه شناسان, فرهنگ را مجموعه ای از اندیشه ها و ارزش ها می دانند

نهج البلاغه حاوی گفته ها و نوشته های بزرگ مردی است كه رهبر و راهنمای تمام بشریت است. از این رو لازم است كه راهكارهای بهبود زندگی دنیوی و اخروی خود را در آن جستجو كنیم. پیرامون فرهنگ و فرهنگ سازی و اهمیت فوق العاده و نحوه شكل گیری آن سخن ها گفته شده است، اما كمتر به این مقوله با نگاه اسلامی و از منظر آیات و روایات نگریسته شده است.

شناخت و درك تفاوت فرهنگ اسلامی و فرهنگ جاهلی و نحوه تعامل امام علی (علیه السلام) با فرهنگ جاهلی برای تبدیل آن به فرهنگ اسلامی موضوع این مقاله است كه تقدیم حضورتان می شود. امید است مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد.

●تعریف فرهنگ

در تعریف فرهنگ، تعابیر فراوانی وجود دارد. انسان شناسان كلاسیك، فرهنگ را در یك معنای وسیع، معادل (سبك زندگی) تعریف می كنند؛ ولی جامعه شناسان، فرهنگ را مجموعه ای از اندیشه ها و ارزش ها می دانند.(۲) در جای دیگری، فرهنگ مشخص كننده باورداشت ها، مسلك ها و اسطوره ها، یعنی صور ذهنی دسته جمعی یك اجتماع كه به تعبیری، عوامل روحی و روانی آن جامعه می باشد، تعریف شده است.(۳) به بیان دیگر، فرهنگ، عناصر زیادی را در سطوح مختلف از جمله: عقاید، عواطف، ارزش ها، هدف ها، كردارها، تمایلات و اندوخته ها را در برمی گیرد.(۴)

در جای دیگر آمده است كه فرهنگ، مجموعه ای است از فضایل و هنرها و آداب و دانش ها و معارف و كلیه نیروهای اخلاقی و روحی كه بشر را از حالت بدوی و ابتدایی خارج ساخته و به سوی كمال معنوی سوق می دهد.(۵)

(ادوارد تایلور)، مردم شناس انگلیسی، در سال ۱۸۷۱ میلادی در كتاب فرهنگ ابتدایی، فرهنگ را كلیتی در هم بافته شامل: دانش، هنر، اخلاق، قانون، آداب و رسوم و هرگونه قابلیت و عادت كه به وسیله انسان، به عنوان عضوی از جامعه، كسب شده است، می داند.(۶)

از مجموع این تعاریف، می توان این گونه استنباط و استخراج كرد كه: (فرهنگ، مجموعه دانش ها، بینش ها، نگرش ها، منش ها و ارزش های یك ملت) محسوب می شود.

برای این فرهنگ، ویژگی هایی را مطرح می كنند كه اولا، هویت دهنده است؛ ثانیا، مصونیت آور است؛ ثالثا، هم پویا و هم پایاست؛ رابعا تاثیرپذیر است؛ خامسا، فطرت ثانوی است.(۷)

بنابراین، وقتی كه می توان گفت فرهنگ، مجموعه ای از دانش ها، بینش ها، نگرش ها، منش ها و ارزش های یك ملت می باشد، پس می توان گفت كه فرهنگ هر جامعه نیز به عنوان پدیده ای بی همتا، به تدریج، در حیات جامعه شكل گرفته و قوام می یابد.

نخستین منبع موثر در شكل گیری فرهنگ هر جامعه، بنیان گذاران، مدیران و رهبران شاخص جامعه می باشند.(۸)

فرهنگ سیاسی نیز (مجموعه ارزش ها، باورها و ایستارهای احساسی مردم نسبت به نظام سیاسی خودشان) تعریف شده است. (۹)

كاركرد فرهنگ سیاسی را در دو مقوله باید بررسی كرد: اول این كه فرهنگ سیاسی، مشروعیت دهنده به نظام سیاسی، فرآیند تصمیم گیری و سیاست گذاری می باشد؛ دوم این كه انگیزه مشاركت به مردم می دهد. از این روست كه گفته می شود، آنچه نظام سیاسی را شكل می دهد، باورهای سیاسی جامعه است و یا به عبارت دیگر، گفته می شود نظام سیاسی، مانند درختی ریشه در آداب و سنن و رسوم و هنجارهای جامعه دارد. این باورهاست كه كنش های اجتماعی و سیاسی خاصی را شكل می دهد و تعامل این كنش ها، زندگی سیاسی و نظام سیاسی خاصی را درست می كند. به بیان دیگر، همین رفتار و كنش های نشات گرفته از باورها و پندارها، موجب بروز نقش های اجتماعی برای انسان می شود و این نقش ها در طول زمان استمرار یافته و به خلق الگوهای جمعی مشترك و مستمر انجامیده و در نهایت، نهادهای اجتماعی از آن متولد می گردد. (۱۰)

●ویژگی های فرهنگ جاهلی

آنچه را كه می توان به عنوان ویژگی های فرهنگ جاهلی عرب در دوره امام علی(ع) بیان نمود، عبارتند از:

۱- زندگی قبیله ای كه در آن فرد، مسوولیتی ندارد و كل قبیله، حتی در قبال اعمال اشخاص، پاسخ گو می باشد.

۲- مبارزه دایمی با طبیعت به دلیل كمبود منابع حیات و به تبع، جنگ و خونریزی و قتل و غارت دایمی.

۳- بت پرستی

۴-نژادپرستی و تعصب نژادی و به تبع، نابرابری اجتماعی بین عرب و غیرعرب، حتی در قبایل و در بین جنس زن و مرد.

۵-فحشا، فساد و حرام خواری.

این ویژگی ها در برخورد با بعثت پیامبر(ص)؛ به خصوص در مدینه و در دوران حكومت پیامبر اكرم(ص)، دچار انقلاب شدند و به این ترتیب، زیربنای تمدن اسلامی با فرهنگ ناب توحیدی پایه گذاری شد. اما پس از رحلت پیامبر(ص) بعضی از این ویژگی ها، دوباره زنده شد و حیات مجدد آنها تا زمان حكومت امام علی(ع) ادامه یافت.

عمده ترین این ویژگی ها، تعصب نژادی، برتری نژاد عرب و قریش و انتصاب گرایی به جای شایسته سالاری است كه اوج این فرهنگ، در زمان خلافت عثمان می باشد. لذا بعد از رحلت رسول گرامی اسلام(ص) عنصر شیخوخیت در فرهنگ عرب (ساختار قبیله ای)، ابوبكر را حاكم نمود و منزلت قریش به وی مشروعیت داد و سپس در سایر خلفای تا دوره علی(ع) ادامه یافت.

با توضیحاتی كه گذشت، فرهنگ سیاسی عرب را می توان در قالب فرهنگ محدود- تبعی تعریف كرد؛ چون تنها به منافع خود و خویشاوندان می اندیشیدند و مفهوم كشور و منافع ملی برای آنان بیگانه بود.

بر این اساس در جنگ های جمل، صفین و نهروان، مردم متوجه نبودند كه حفظ كشور و نظام اسلامی واجب است، اگرچه با كشتن مسلمانان محقق شود؛ لذا علیه نظام اسلامی خروج كردند. و به دلیل این عدم آگاهی، به راحتی تحت تاثیر تبلیغات امثال معاویه در جنگ صفین قرار گرفتند.

دیگر این كه با توجه به سطوح چهارگانه ای كه در قبیله بود (شیخ، اشراف، اعضای عادی و بردگان)، قشربندی اجتماعی در این زمان عبارت بود از:

۱- شیوخ و روسای قبایل:

۲- ثروتمندانی كه از راه تجارت مال فراوان اندوخته بودند:

۳- طبقه متوسط (شامل بازرگانان جزء و عشیره های متنفذ):

۴- بردگان و ستم كشان.

امام علی (ع) با توجه به این كه در دامان پیامبر گرامی اسلام (ص) تربیت شده بودند، شخصیت ایشان با فرهنگ مذهبی اسلام رشد كرده بود و از فرهنگ عرب جاهلی، بسیار فاصله داشت. مراد از فرهنگ مذهبی، فرهنگی است كه هنجارها، سنت ها، آداب و رسوم و ارزش های آن، همه از سرچشمه وحی نشات گرفته باشد و یا مورد تایید منبع وحی الهی باشد.

نكته مهم این كه فرهنگ مذهبی اسلام كه با بعثت پیامبر اكرم (ص) مطرح شد، نتوانست به طور كامل جایگزین فرهنگ سنتی عرب جاهلی بشود: لذا هر چند در زمان حضور پیامبر اكرم (ص) با توجه به ویژگی های شخصیتی ایشان، حالت غلبه بر فرهنگ جاهلی را نشان می داد: اما در زمان بعد از رحلت پیامبر اكرم (ص) نشان داد كه فرهنگ مذهبی غلبه كاملی بر فرهنگ سنتی عرب جاهلی پیدا نكرده است. اگر چه در زمان خلیفه اول و دوم، به دلیل تقید حفظ ظواهر، بحران تعارض فرهنگ ها خود را نشان نداد: ولی در زمان خلیفه سوم كه مدافع ارزش های فرهنگ سنتی عرب جاهلی بود و نیز در زمان حكومت امام علی (ع) كه به شدت مدافع ارزش های فرهنگ مذهبی اسلام بود و با ارزش های جاهلی مبارزه می كرد، بحران به صورت جدی بروز نمود.

●ویژگی های فرهنگ مذهبی اسلام

۱- خدا محوری

گفتیم كه از ویژگی های فرهنگ سنتی عرب جاهلی، بت پرستی و تكثر در الوهیت بوده است؛ اما آنچه در فرهنگ مذهبی اسلام به عنوان اولین ارزش مورد توجه می باشد، یكتاپرستی و خدامحوری است كه در عینیت فرهنگ و سیاست جلوه هایی دارد.

۲- عدالت خواهی و تساوی همه افراد در برابر قانون

در فرهنگ سنتی عرب جاهلی، حق و حقوق و قانون، جایگاه مشخصی نداشت تا نیازمند سنجشی به نام عدل باشد. هر آنچه كه رئیس قبیله به عنوان حاكم مطرح می كرد، همان قانون و حق بود و بقیه مجبور به اطاعت و فرمان برداری بودند؛ اما در فرهنگ مذهبی اسلام، قانون الهی مطرح است و از فرد و جامعه، هر كدام حقوقی دارند كه برای اجرای درست قانون و استیفای دقیق حقوق، سنجش عدالت مطرح است و افراد و حاكمان براساس این معیار عادل و یا ظالم خوانده می شوند. در این كه در حكومت امام علی (ع) این فرهنگ بیش از شاخصه های دیگر مورد توجه بوده، جای هیچ شك و شبهه ای نیست و در مباحث مختلف این تحقیق نیز به این معنا اشاره شده است.

۳- شایسته سالاری

در فرهنگ سنتی عرب جاهلی، شایستگی ها جایگاهی در عزل و نصب ها نداشت؛ بلكه نژاد و خون و نیز انتصاب به قبیله بود كه در موقعیت های اجتماعی و سیاسی، بیشترین دخالت را داشت. اما در فرهنگ مذهبی اسلام تقوا (۱۱)، جهاد (۱۲) و علم (۱۳) از جمله ارزش هایی است كه برای افراد شایستگی درست می كند و جز مقام انبیا ء و ائمه كه نصب خاص الهی دارد، همه جایگاه های دیگر اجتماعی براساس شایستگی های خاص، قابل تعریف می باشد.

۴- مصلحت گرایی

آنچه در فرهنگ جاهلی مطرح بود، برتری یك نژاد و افرادی از یك قبیله و این كه باید تنها منافع ایشان مدنظر باشد. اما در فرهنگ مذهبی كه امام علی (ع) معلم و مروج آن است، مصلحت جامعه جایگاه ویژه ای دارد؛ به طوری كه امام (ع) در مقابل وقایعی كه پس از رحلت پیامبر اكرم (ص) اتفاق افتاد، با این كه امامت و جانشینی از آن حضرت (ع) بود؛ ولی وقتی كه مصلحت چنین ایجاب كرد كه جامعه اسلامی نوپا دچار پراكندگی نشود، از حق فردی خود گذشت و به مصلحت عمومی جامعه اندیشید و نه تنها مخالفتی با آنچه انجام گرفته بود، ابراز نداشت؛ بلكه به شهادت تاریخ، خلفای سه گانه را نیز یاری نمود تا جامعه اسلامی از بحران مصون بماند.

۵- مسئولیت فردی و اجتماعی

از شاخصه های فرهنگ جاهلی، این بود كه اشخاص در برابر اجتماع و حتی در قبال اعمال خود هیچ مسئولیتی نداشتند و تنها قبیله، پاسخ گوی اعمال ایشان بود اما در فرهنگ مذهبی اسلام، فرد در برابر اعمال خود مسئولیت دارد؛ لذا امام (ع) در فرمان حكومتی خود به مالك اشتر، هشدار می دهد كه تو و خاندانت و نزدیكانت، همگی موظف هستید كه با مردم با انصاف رفتار كنید: (انصف الناس من نفسك و من خاصه اهلك...) (۱۴)

مسئولیت های اجتماعی را نیز حضرت (ع) در موارد متعدد یادآور شده است كه به ذكر چند مورد اكتفا می كنیم:

حضرت (ع) در نامه ۳۱ خود، به چهار ارزش مهم كه در واقع، مسئولیت های اجتماعی نیز محسوب می شوند، توصیه می فرماید:

الف: امر به معروف و نهی از منكر؛

ب - تحمل سختی ها و مشكلات در راه حق و در مسیر جهاد فی سبیل لله؛

ج - یاری مستمندان (در این فراز، امام (ع) حقیقت انفاق را سرمایه گذاری برای آخرت خود می داند):

د - قرض الحسنه.

۶- ملت گرایی

محمدمهدی ماندگار

منبع: فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۱۰

---