حرمت موهای سپید

به مناسبت روز جهانی سالمندان

جمعیت جوان کشور ما باعث شده تمامی توان کشور صرف این قشر شود، اما کم‌کم سالمندی هم چهره خود را نشان خواهد داد. ایران از جمله کشورهایی است که روند رشد جمعیت سالمند در آن بسیار سریع در حال رخ دادن است. در جهان در سال ۱۹۵۰ از هر ۱۲ نفر یک نفر بالای ۶۰ سال بوده است.

سال ۲۰۰۰ از هر ۱۰ نفر یک نفر بالای ۶۰ سال بوده است و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰ از هر ۵نفر یک نفر سالمند بالای ۶۰ سال باشد. در کشور ما نیز در طول ۴۰ سال گذشته جمعیت سالمندان کشور افزایش چشمگیری یافته است که انتظار می‌رود ظرف ۲۰ سال آتی به بیش از ۲ برابر افزایش یابد.

کشور ما جامعه‌ای جوان دارد و تصور عمومی بر این است که همه باید به فکر نسل جوان باشند. در این میان نسلی دیگر در حال فراموشی است؛ نسل قدیم که به آنها سالمند می‌گویند. این در ‌حالی ا‌ست که جامعه ما بسرعت به سمت سالمند شدن پیش می‌رود، اما هنوز نه زیرساخت‌های مناسبی برای این گروه به‌وجود آمده و نه مرجع مناسبی برای حمایت و رسیدگی به نیازهای آنها مشخص شده است. هرچند هنوز جمعیت ما جوان است و فرصت برنامه‌ریزی و ایجاد ساختار مناسب خدمات‌دهی به سالمندان را داریم، اما اگر غفلت کنیم و از این فرصت استفاده نکنیم جبران آن به دلیل زمان از دست رفته و بار مالی بالای آن در سال‌های آینده امکان‌پذیر نیست.

● رو به سالمندی

در سال ۱۳۳۵، تنها ۳ درصد از افراد جامعه بالای ۶۰‌‌سال داشتند که این تعداد با ۲ برابر افزایش به ۶/۶ دهم درصد در سال ۱۳۷۵ رسیده است. بر مبنای محاسبات انجام شده میانگین سن جمعیت کشور در سال ۱۳۵۵ در ایران ۴/۱۷ سال بوده که این آمار سال ۷۵ به ۴/۱۹ سال و سال ۸۱ به ۲۲ سال رسیده است. جمعیت ۶۰ سال و بالاتر ایران در سال ۱۳۶۵، معادل ۴۳/۵ درصد جمعیت بوده است، طبق آمار در سال ۶۵ جمعیت سالمند کشور حدود ۲ میلیون و ۶۸۷ هزار سالمند گزارش شده است.

مرور گروه‌های سنی جمعیت ایران در سال ۱۳۸۵ نشان‌دهنده افزایش مطلق افراد سالمند ۶۰ ساله و بالاتر است. ۲۶/۷ درصد جمعیت ایران را در حال حاضر سالمندان تشکیل می‌دهند؛ در حالی که بر اساس ارزیابی‌های جمعیت‌شناختی، با توجه به نرخ رشد ۵/۱ درصدی جمعیت و همچنین سن امید به زندگی در ایران که در حال حاضر ۷۵ سال است، جمعیت کشور در سال پایانی چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور، ۱۰۷ میلیون نفر خواهد بود که از این تعداد۷/۱۴ درصد از جمعیت را سالمندان تشکیل خواهند داد؛ یعنی ایران با آغاز سده جدید شمسی با پدیده اجتماعی سالمندی روبه‌رو خواهد شد و جمعیت سالمند کشور در عرض ۲۰ سال (۱۴۰۵-۱۳۸۵) نزدیک به ۳ برابر خواهد شد. به دلیل ساختار نامناسب جمعیت کشور، طی چند سال آینده، پیش از آن که از بحران ناشی از انفجار جمعیت کودک و نوجوان خارج شویم، در بحران افزایش جمعیت سالمندی گرفتار می‌شویم.

پیش‌بینی می‌شود سال ۱۴۲۵ میانگین سن جمعیت کشور به حدود ۳۵ سال برسد، یعنی دیگر جمعیت جوانی در کشور نخواهیم داشت و این همان بحرانی است که طی ۵۰ سال آینده در صورت عدم برنامه‌ریزی صحیح در این زمینه با آن مواجه خواهیم شد. این موضوع ضرورت توجه بیش از پیش مسوولان را نسبت به امور سالمندان و برنامه‌ریزی‌های لازم در این خصوص آشکار می‌کند.

● سلامت سالمندان

پیری یک فرآیند طبیعی از تغییرات مربوط به زمان است که با تولد شروع شده و در سراسر زندگی ادامه می‌یابد. سن پیری مرحله نهایی زندگی است. این دوران زمانی است که افراد به مراقبت‌های ویژه سلامت نیازمندند. گرچه بیشتر سالمندان تصور می‌کنند از سلامت برخوردارند، اما از هر ۵ سالمند حداقل ۴ نفر مبتلا به بیماری‌های مزمن هستند. این در حالی است که با کنترل منظم فشارخون و وزن، استفاده از آب آشامیدنی سالم، رژیم‌غذایی مناسب و مشاوره با پزشک و پرسنل بهداشتی می‌توان از بروز بسیاری از این بیماری‌ها جلوگیری کرد. هدف نهایی نظام‌های سلامت در بحث سالمندان این است که سالمندی که در هر مکان و زمان و به هر دلیل که متقاضی استفاده از خدمات بهداشتی درمانی سالمندی است بتواند از این خدمات بهره بگیرد و دریافت خدمات یادشده باعث دستیابی به زندگی سالم یا مستقل شود.

● تغذیه‌ و سالمندان

برنامه‌های غذایی سالمندان باید حاوی مواد غذایی غنی از ویتامین‌ها و املاح بویژه‌ کلسیم و آهن مانند شیر و لبنیات، گوشت و حبوبات باشد. توصیه می‌شود حتماً روزانه از سبزی و میوه‌ تازه استفاده شود. تعداد وعده‌های غذا باید حداقل روزی ۵ وعده و مقدار غذا در هر وعده کم باشد. در سالمندانی که جویدن غذا برای آنها مشکل است، مصرف غذاهای نرم مانند پوره، گوشت‌های نرم، سوپ، آش‌هایی که حبوبات زیاد ندارند، آبمیوه، میوه‌های رنده‌شده و سبزی خرد شده توصیه می‌شود. غذاهای چرب و سرخ شده، سس مایونز و سبزی‌های نفاخ مانند کلم و گل‌کلم بهتر است تا حد امکان کمتر مصرف شود و مصرف ۳ عدد تخم‌مرغ در هفته کافی است.

مصرف چربی نیز باید در این سنین کم شود. آن مقدار کم هم روغن مایع مانند روغن زیتون باشد. همچنین برای جلوگیری از کم‌آب‌شدن بدن روزانه باید حداقل ۸ - ۶ لیوان مایعات ترجیحا آب ساده تا قبل از ساعت ۸ شب بنوشند.

● ورزش و سالمندان

شروع سن سالمندی از۶۰ سالگی بوده و عدم فعالیت بدنی در این دوران معمولا رو‌‌به افزایش می‌رود. این مساله از نظر فیزیکی و روانی اثرات نا مطلوبی دارد.

در سنین سالمندی می‌توان با انجام ورزش‌های متناسب از اختلالات روحی و معلولیت‌های جسمی که در دوران سالمندی پدید می‌آید پیشگیری کرد.

فعالیت بدنی می‌تواند خواب را در تمام دوره‌های سنی افزایش دهد و از عوارض بیماری‌های قلبی، دیابت، فشار خون، کلیه و... پیشگیری کند. تمرینات مقاومتی می‌تواند اثر بسیار مهمی در حفظ استقلال در افراد سالمند داشته باشد. پیشرفت قدرت عضلانی قلب به دنبال تمرینات بدنی مشاهده شده است. کندی حرکت از ویژگی‌های سن بالاست. سالمندانی که فعالیت بدنی پیاپی دارند اغلب می‌توانند این کاهش را با توجه به سن خود به تعویق بیندازند. تحقیقات نشان از آن دارد ورزش در کاهش اضطراب و استرس بسیار موثر است. البته فعالیت‌های ورزشی فقط اضطراب و استرس را کاهش نمی‌دهد، بلکه باعث بهبود بیماری‌های مزمن و کمک به برگشت سریع از استرس‌های روانی می‌شود. ورزش یکی از عوامل مهم برای قرار گرفتن کلسیم در داخل استخوان و محکم شدن استخوان‌هاست.

سالمندان فعالیت ورزشی خود را باید در برنامه روزانه به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه انجام دهند. فعالیت‌هایی همچون پیاده‌روی در سطح صاف، شنا، نرمش‌های سبک و تمرین‌های هوازی می‌تواند در سلامتی و نشاط سالمندان بسیار موثر باشد. سالمندان برای انجام پیاده‌روی باید دقت کنند که کفش‌های راحت، کاملاً اندازه و بنددار بپوشند که پا را در خود نگهدارد و مانع تاثیر ضربه به پا شود. همچنین جوراب‌های ضخیم نخی که عرق پا را جذب و پاها را حفظ می‌کند، بپوشند.

درخصوص لباس بهتر است لباس‌های راحت، سبک و متناسب با دمای هوا بپوشند. در تابستان لباس‌های با رنگ روشن بپوشند و در زمستان به جای یک لباس ضخیم، چند لباس نازک‌تر به تن کنند تا بتوانند بتدریج با گرم‌شدن بدن هنگام پیاده‌روی، لباس‌های خود را کم کنند.

برای این‌که از مشکلات احتمالی جلوگیری شود، باید پیاده‌روی را با سرعت کم شروع کنند. همچنین سالمندان باید در یک وضعیت متعادل و راحت راه بروند. سر را بالا نگه دارند و به جلو نگاه کنند نه به زمین. در هر قدم بازوها را آزادانه در کنار بدن حرکت دهند. بدن را کمی به جلو متمایل کرده گام برداشتن را از مفصل ران و با گام بلند انجام دهند و روی پاشنه فرود آمده و با یک حرکت نرم به جلو بروند و از برداشتن گام‌های خیلی بلند خودداری کنند.

● سالمندی و تغییرات بدنی

انسان بالغ بعد از ۴۰ سالگی به ازای گذشت هر ۲۰‌‌سال از عمر، ۵/۱ سانتی‌متر از طول قدش کاسته می‌شود. تغییرات واضح که ناشی از تداخل بسیاری از عوامل همچون سن، جنس، نژاد و محیط زندگی هستند در دهه پنجم زندگی اتفاق می‌افتند. به موازات کاهش قد استخوان‌های بلند، ظاهری غیر متناسب از نظر طولی پیدا می‌کنند. ضخامت دیسک‌های بین مهره‌ای کاهش می‌یابد که این خود نیز سبب کوتاهی تنه می‌شود. بسیاری از افراد خیلی پیر وضعیت خمیده به خود گرفته‌اند به این شکل که لگن و زانو‌های آنها تا شده، بازو‌ها از محل آرنج خم می‌شود و در سطح بالاتر از تنه قرار می‌گیرد. این تغییرات به‌دلیل کاهش انعطاف‌پذیری رباط‌هاست. برای برقراری ارتباط چشمی در پیران سر به طرف عقب خم می‌شود به طوری که به نظر می‌رسد فرد در حال جلو آمدن است.

متاسفانه در کشور ما گرایش به طرد سالمندان از منازل و سپردن آنها به خانه‌های سالمندان به شدت در حال افزایش استمغز استخوان به طور متناوب دچار ساخت‌و‌ساز و برداشت است. عدم تعادل در این روند به صورتی که برداشت از آن بیشتر و رسوب کلسیم در آن کمتر باشد، مشخصه پیری استخوان است. تغییرات ساختمان و وضعیت بدن عمدتا به علت کاهش کلسیم در استخوان‌ها طی روند تحلیل غضروف‌ها و عضلات اتفاق می‌افتد.

تحلیل استخوانی می‌تواند منجر به بد چفت شدن فک‌ها و دندان‌ها در هنگام جویدن و به‌دنبال آن احساس درد هنگام جویدن و گاز گرفتن شود.

کشش یا قوام عضلانی برخی از گروه‌های عضلات به طور ثابت بعد از ۳۰ سالگی کاهش می‌یابد. علل احتمالی شاید به خاطر از دست رفتن اعصاب منتهی به این عضلات و نیز کاهش اجزای عصبی نخاعی حسی و حرکتی به عضلات باشد. سلول‌های عصبی در نخاع پس از ۸۰ سالگی از دست می‌روند. ۶۵ تا ۸۵ درصد قدرت و بنیه افراد نسبت به حداکثر توان در ۲۵ سالگی از دست می‌رود.

رباط‌ها، تاندوم‌ها و مفاصل، شواهد چسبندگی سلولی را طی زمان نشان می‌دهند که منجر به سفتی و کاهش انعطاف‌پذیری آنها و افزایش خطر پارگی‌شان می‌شود.

تغییرات زیادی با افزایش سن بر پوست تاثیر می‌گذارند. این تغییرات با چروکیدگی، شکنندگی، تغییرات نامنظم رنگ پوست، خشکی و انواع زخم‌های پوستی مشخص می‌شوند.

تغییرات صورت به علت تغییر چربی زیر جلدی، ضخامت درم، کاهش خاصیت ارتجاعی و فشار ناشی از عضلات زیر پوست ایجاد می‌شود. کاهش توده استخوانی بویژه استخوان چانه موجب می‌شود که اندازه فک بالایی، بینی و پیشانی افزایش‌یافته به نظر بیاید. از دست رفتن دندان‌ها که با گذاشتن دندان مصنوعی تصحیح نشده باشد موجب از بین رفتن ظاهر لب‌ها می‌شود.

پلک‌ها به خاطر توزیع مجدد چربی در آنها پف‌کرده به نظر می‌رسند. بعکس چشم‌ها به دلیل کاهش چربی زیر جلد دور چشم به نظر گودافتاده هستند. کاهش خاصیت ارتجاعی سبب پایین افتادن فک زیرین و طویل شدن گوش‌ها شده که در نهایت منجر به بزرگی غبغب می‌شود. تصلب شریان‌ها نیز به میزان بیشتری در افراد سالمند اتفاق می‌افتد.

● روزی برای احترام

ایرانیان عهد باستان نخستین مردمی بودند که برای ادای احترام، بزرگداشت و سپاسگزاری از سالخوردگان روز مشخصی را در سال تعیین کردند و این روز، ۲۵‌شهریور هر سال بود که قدمت آن به ۳ هزار سال می‌رسد. ژاپنی‌ها هم ۱۵ سپتامبر (۲۵ شهریور) را به عنوان روز سالخوردگان برگزار می‌کنند که گمان نمی‌رود ربطی به روز باستانی سالخوردگان ایران داشته باشد. تنها از چند دهه پیش توجه به سالخوردگان و بازنشستگان در سراسر جهان چشمگیر شده است.

۱۹ سال پیش، سال مجمع عمومی سازمان ملل روز اول اکتبر (۹ مهرماه) را روز جهانی سالمندان اعلام کرد؛ روزی که در آن وضعیت سالمندان، مشکلات و خواسته‌های آنان در کانون توجه جوامع قرار می‌گیرد.در این روز توجه جهانیان به موضوع سالمندی و پیر شدن جمعیت جلب می‌شود. آنچه مهم است این است که برای تجلیل از سالمندان و نهادینه‌کردن موضوع تکریم از سالمندان در جامعه باید نهادهای فرهنگی و خدماتی با تدوین برنامه‌های درازمدت شرایط را برای ورود سایر نهادها در این حوزه فراهم کنند‌.

● جدایی از خانواده

یکی از دغدغه‌های سالمندان در جوامع مختلف جدایی از خانواده و کابوس خانه سالمندان است. امروز جدایی سالمند از خانواده و جامعه و نگهداری آن در آسایشگاه، نگرشی مردود شده است و در مقابل راهکار مشارکت فعال سالمند در خانواده و جامعه جایگزین آن شده است. این مساله موجبات پیوند بیشتر جوانان و میانسالان و سالمندان را فراهم می‌کند؛ زیرا جوانان امروز، سالمندان فردا هستند. برخلاف فرهنگ غرب، که وجود سالمندان را در خانواده‌ها، زائده‌ای مزاحم می‌پندارند و می‌کوشند برای آن‌که آزادی‌های شخصی‌شان محدود نشود و مزاحمی نداشته باشند، به نحوی آنان را از محیط خانه و روابط خانوادگی دور کنند و به خانه سالمندان بفرستند، اسلام و فرهنگ ایرانی برای آنان حرمت قائل است، به رعایت حقوق و احترام سالخوردگان سفارش کرده و به بهره‌گیری از تجارب و افکار پخته آنان تشویق می‌کند. اما متاسفانه در کشور ما گرایش به طرد سالمندان از منازل و سپردن آنها به خانه‌های سالمندان بشدت در حال افزایش است.

براساس اطلاعات موجود هم‌اکنون حدود ۵ میلیون سالمند در کشور وجود دارند که براساس آمارهای رسمی ۵ هزار نفر از آنها در آسایشگاه‌های سالمندی زندگی می‌کنند. به دلیل فرهنگ ایرانی اسلامی و حرمت به سالمندان، بسیاری از خانواده‌ها تا حد توان از سالمند خود نگهداری و مراقبت می‌کنند و علی‌رغم این‌که دوران سالمندی به دلیل بیماری‌ها بار اقتصادی زیادی را به خانواده‌ها تحمیل می‌کند، اما بسیاری از بردن سالمند خانواده به سرای سالمندان خودداری می‌کنند. اما آن دسته از سالمندانی که به خانه سالمندان سپرده می‌شوند، چندان وضع مناسبی ندارند.

دکتر کیومرث احمدی دراین‌باره می‌گوید بیش از ۵۰ درصد افراد مسنی که در سرای سالمندان نگهداری می‌شوند، از سوءتغذیه رنج می‌برند. وی با اعلام این مطلب می‌افزاید: خدمات‌رسانی نامناسب، رژیم غذایی بد سالمندان، نداشتن آگاهی کافی درباره درمان‌های دارویی و برنامه‌ریزی‌های نامناسب در برخی مراکز نگهداری باعث سوء‌تغذیه سالمندان شده است. این سالمندان همچنین دچار افسردگی، یاس و ناامیدی می‌شوند، به گونه‌ای که حضور در این مراکز را به عنوان پایان زندگی تلقی می‌کنند.

جای سالمندان، پیش از آن‌که در "آسایشگاه"ها و "سرای سالمندان" باشد، کانون گرم و بامحبت خانه‌هاست، تا چراغ خانه روشن بماند و محور تجمع و الفت افراد شوند و از اندیشه آنان نیز استفاده شود. بالاخره آنان، حاصل یک عمر، تجربه و چشیدن سرد و گرم روزگارند و می‌توانند مشاور خوبی در تصمیم‌گیری‌های زندگی باشند. خوشبختانه هنوز خانواده‌ها در جامعه ما احترام و تکریم سالمندان را رعایت می‌کنند و به همین سبب ۸۰ درصد سالمندان ما در خانواده‌ها هستند به همین علت آموزش به خانواده‌ها و توانمند‌کردن خود سالمندان باید در دستور جدی کار قرار گیرد.

علی اخوان بهبهانی