آب موازنه ای شكننده در خاورمیانه

امروزه نابودی و اضمحلال محیط زیست و بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی و آلودگی امكانات زیست محیطی كه زندگی بشر وابسته به آنهاست, به عنوان عوامل مهم درگیری بین دولتها به شمار می روند و در برخی موارد بی توجهی به آنها منجر به ناكامی دولتها در رسیدن به اهداف توسعه و ایجاد پدیده مهاجرت می شود همچنین نمونه هایی وجود دارد مبنی بر اینكه سرمایه گذاری در خصوص حفاظت از محیط زیست, یا احیا و مرمت منابع صدمه دیده, می تواند به حفظ صلح و ایجاد وفاق بین كشورها كمك كرده و از روند ایجاد مردم سالاری حمایت كند

در واقع در دنیای كنونی، یكی از مهمترین عوامل چالش و درگیری بین دولتها، محیط زیست و مسائل مربوط به آن است. بهره برداری غیر اصولی از منابع موجود در زمین و كمبود منابع، آلودگی دریاها و رودخانه ها، آلودگی هوا، تولید گازهای گلخانه ای و سوراخ شدن لایه اوزون و تهدید زندگی بشر و به طور كلی در خطر قرار گرفتن تنوع زیستی و احساس اضطراب و استرس ناشی از این تهدیدها، صلح و امنیت كشورها را به چالش كشیده است. كمبود منابع از جمله منابع آب و نحوه استفاده از آن، بحران فراروی جامعه بشری است كه نیاز به یك هم اندیشی و مدیریت قوی دارد تا بتواند جامعه انسانها را به سوی دوری از تعارضات و ایجاد صلح و سازش و همزیستی مسالمت آمیز و امكان استفاده مناسب از منابع طبیعی رهنمون سازد.

گسترش سریع فناوری و پیشرفت روزافزون صنعت و تكنولوژی، میحط زیست كره زمین را در معرض نابودی قرار داده است. علاقه انسان به حصول سریع و گسترده كالا و امكانات و كاستن از سختی های زندگی، عوارض و نتایجی داشته است كه اكنون باید برای ادامه حیات، در صدد رفع آن عوارض و ترمیم و بهبود اوضاع باشد.علوم و تكنولوژی ما را با مهمانهای ناخوانده ای چون آلودگی هوا، ترافیك و كمبود منابع طبیعی مواجه ساخته است. سرعت نوآوریهای علمی و تكنولوژیك در سالهای اخیر به طور بی سابقه ای تشدید شده است و مردم سراسر دنیا در مدار فناوری نوین قرار گرفته اند. آلودگی محیط زیست در دوران كنونی به مسأله ای دائمی تبدیل شده است. خطر آلودگی محیط زیست ناشی از كاربرد نامناسب فناوری، گسترش صنعت و زندگی شهرنشینی، حیات كلیه موجودات زنده (انسان، حیوان، گیاه) و جهان فیزیكی كره خاكی و حتی محیط فراسوی جو زمین را در ابعاد وسیع مورد تهدید قرار داده است. مشكلات زیست محیطی كه از این موضوع نشأت می گیرد، چالشهای فراروی جوامع و دولتها را شتاب می بخشد و انسان را بیش از پیش به این فكر می اندازد كه باید با مدیریت صحیح و تلاش در جهت حل و فصل این معضل گامی جدی برای رسیدن به صلح و كاستن از اختلافات و برخوردها بردارد كه در این خصوص دولتها وظیفه ای جدی و خطیر به عهده دارند.

امنیت زیست محیطی، صلح و توسعه پایدار

قبل از هر چیز باید مفهوم صلح را مشخص كنیم، سپس به ابعاد مختلف آن بپردازیم. ایجاد صلح و وفاق میان جوامع مختلف از آرزوهای دیرین بشر بوده است كه تاكنون تلاشهای فراوانی برای دستیابی به آن انجام گرفته است. برخی بر این تصورند كه صلح یعنی نبود جنگ، در حالی كه این موضوع چندان صحیح به نظر نمی رسد، چرا كه صرف نبودن جامعه بشری در حالت جنگ و نزاع مستقیم نمی تواند مؤید صلح و آرامش جوامع باشد، بلكه نظام تهدید نیز نباید وجود داشته باشد. نظام تهدید عبارت است از به كار گرفتن دستگاه قوی اجبار و الزام در برابر طرف یا طرفهای مقابل.این بخش در بردارنده مفهوم امنیت است، چرا كه امنیت به معنای نبود تهدید و ناامنی است. می توان گفت، اگرچه در طول تاریخ، جنگ، همواره عامل مؤثر و مهمی در خدشه دار كردن صلح و امنیت و روابط مسالمت آمیز بوده است، لیكن این بدان معنی نیست كه فقدان جنگ را صلح تلقی كنیم، چرا كه صلح را می توان در گردش مثبت امور و آرامش جامعه تلقی كرد و این موضوع صرفاً با حذف جنگ به وجود نمی آید و نبود جنگ حالتی مطلوب است اما موجب صلح حقیقی نمی شود. شرایط صلح باید به گونه ای مثبت تعریف و تبیین شود.با تكیه بر آنچه بیان شد، می توان گفت، به طور كلی صلح عبارت است از نبود جنگ و هرگونه نظام تهدید به نحوی كه همكاری بین المللی برای حل مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بین المللی و ارتقاء و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادیهای اساسی برای همه میسر شود. توسعه و تحول مفهوم صلح و امنیت بین المللی بدین شكل بوده است كه دیگر امروز فقط جنگ و كشمكش های نظامی تهدیدكننده صلح و امنیت بین المللی نیست، بلكه عوامل مختلفی نظیر نابرابریهای اقتصادی، نقض حقوق بشر و مسائل مربوط به محیط زیست این صلح را متأثر می سازد. در واقع یكی از مهمترین ابعاد صلح و امنیت بین المللی كه به نظر می رسد جوامع و دولتها باید توجه بیشتری به آن داشته باشند، امنیت زیست محیطی، منابع و سیستمهای حافظ حیات زمین است كه موجب گسترش طول عمر و زندگی سالم و رفاه كامل می شود. به نظر می رسد امنیت زیست محیطی به شكل پیچیده ای به فرآیندهای جهانی شدن وابسته است. فرآیندی كه طی آن فعالیتهای امروزه بشر، آینده این موجود و دیگر موجودات كره زمین را شكل می دهد. در حقیقت سرنوشت و آینده كلیه موجودات زنده سیاره زمین به اعمال و تصمیمات انسان بستگی دارد و هرگونه تصمیم نسنجیده و نامناسبی می تواند از لحاظ زیست محیطی و ادامه حیات، آثار غیرقابل انكار و جبران ناپذیری بر زندگی و حیات این موجودات داشته باشد. یكی از مهمترین نتایج عقلانی كردن بحث محیط زیست و خردورزی برای ایجاد و شكل دهی یك سیاست و خط مشی كلی و واقع بینانه این است كه بتوانیم ماهیت سیستماتیك شرایطی را كه طی آن فعالیت های فعلی انسان و آینده این موجود را تعیین می كند، درك كنیم و ابعاد و تبعات آن را تشخیص دهیم. گسترش مباحث محیط زیست و توسعه پایدار، از پیشرفت های ارزشمند و غیرقابل انكار علم اكولوژی است كه روابط ارگانیك و زنده موجودات را با یكدیگر و نیز محیط پیرامون شان بررسی می كند. جنگ و درگیری، به وضوح دشمن توسعه اقتصادی و اجتماعی است. زیرا به تدریج منابع كمیاب انسانی و مالی را نابود می كند و مراكز طبیعی گرانبها را كه توسعه اقتصادی، اجتماعی به آنها وابسته است، از بین می برد. ارتباط موجود بین صلح ، امنیت و توسعه پایدار، با موضوع توسعه جوامع از پیچیدگی خاصی برخوردار است و اغلب مورد بحث و مناقشه قرار دارد. خوشبختانه این مباحث در حال حاضر به طور جدی مورد توجه قرار گرفته است.

به نظر می رسد در آتیه تخریب محیط زیست و كمبود زمین و منابع وابسته به آن، مخصوصاً موضوع آب و چگونگی بهره برداری از آن و تقسیم عادلانه این منبع حیاتی كه از هم اكنون نشانه های نزاع بر سر آن نمودار شده است، منشأ فزاینده بسیاری از درگیری ها و تعارض میان جوامع انسانی باشد. برخی تحقیقات كه از سوی محافل آكادمیك و دانشگاهی در این زمینه صورت گرفته، به شواهد فراوانی برخورد كرده است مبنی بر اینكه كمیابی منابع و تخریب بیش از پیش امكانات طبیعی و محیط زیست به بحرانی بزرگ در آینده منجر خواهد شد، به ویژه زمین های قابل كشاورزی و آب تازه و جنگل ها و... همچنین به بروز جنگ و برخوردهای خشن و شدیدی در بسیاری از مناطق جهان، حتی در سرزمین ها و دولت هایی كه به طور مستقیم درگیر این قبیل مسائل نیستند، خواهد انجامید. ضمن آنكه این نوع درگیری ها منجر به افزایش جابه جایی جمعیت و آوارگی انسان ها درون كشورهایی می شود كه در اثر جنگ و درگیری نظامی تجزیه و تكه تكه شده اند. پیدایش این امر موجب افزایش مهاجرت به كشورهای همسایه و سایر كشورها می شود و تخریب محیط زیست و كمیابی منابع از عوامل خاصی منتج می شود كه بر هم تأثیر متقابل دارند. افزایش سریع جمعیت در بسیاری از كشورها، یكی از اصلی ترین منابع تهدید و یكی از واضح ترین این عوامل است. رشد جمعیت فشار مضاعفی بر محیط زیست و منابع آن وارد می كند و رقابت برای دستیابی به زمین و بهره برداری از منابع را افزایش می دهد. این رقابت منجر به یكسری جریانات ناپایدار می شود كه سرانجام به ایجاد یك سیكل معیوب علت و معلول منتهی می شود و در آن، مردم فقیر برای برآوردن نیازهای فوری خود به غذا، آب و هیزم، اقدام به بهره برداری بیش از حد از این منابع گرانبها و كمیاب می كنند و موجب تحلیل رفتن بنیاد امكانات امرارمعاش آتی خود و كمرنگ شدن دورنمای توسعه می شوند. مثال های زیادی در این خصوص در كشورهای مختلف جهان وجود دارد كه در آن، فشار جمعیت و استفاده بی رویه از امكانات و منابع طبیعی موجب ایجاد تنش و درگیری بین انسان ها و جوامع شده است. مثلاً در منطقه بنگال هند و بنگلادش رشد سریع جمعیت موجب شده میلیونها انسان به سوی ایالت آسام مهاجرت كنند. نتیجه این جابه جایی های ناخواسته و احیاناً اجباری موجب بروز درگیری ها و نزاع های قومی شده است. چرا كه این فشار بر ناحیه پذیرنده مهاجران نیز وارد خواهد آمد و تركیب جمعیتی و روند زندگی را در این منطقه به هم خواهد زد و عرصه را بر ساكنان بومی و سنتی آن منطقه تنگ خواهد كرد.آب، از قدیم الایام یكی از منابع اصلی و عمده درگیری و نزاع بین ملتها، شهرها و روستا بوده است. برخی متفكران و اندیشمندان حتی نظر داده اند كه چگونگی شكل گیری نظام های سیاسی در آسیا و منطقه خاورمیانه براساس چگونگی دسترسی به آب و نحوه تقسیم آن به وجود آمده است. این منبع قدیمی رقابت و چالش اكنون دوباره به عنوان یكی از مهمترین دلایل ناپیدای مناقشات مطرح شده است. هم اكنون در سراسر جهان، در سطوح منطقه ای و محلی، فشارهایی برای دستیابی به آب و به عهده گرفتن مسؤولیت حفظ كیفیت آن ایجاد شده است. یكی از بهترین نمونه های مساعدت و همكاری مؤثر در خصوص مدیریت و اداره آبهای فرامرزی و بین المللی در اروپا و آمریكای شمالی مشاهده می شود. فشارهای فزاینده بر راه های رودخانه ای بین المللی به ناچار منجر به درگیری های وسیع بین ملت هایی خواهد شد كه به حل و فصل مسالمت آمیز مشكلات و مسائل بین خود علاقه نشان می دهند. در سایر مناطق به خصوص خاورمیانه مناقشات مربوط به آب اخطاری است جهت تلاش های بیشتر برای برقراری صلح پایدار و امنیت مورد نظر، شاید بتوان گفت خاورمیانه یكی از اصلی ترین كانون های بحران و اختلاف بر سر این موضوع است و موازنه شكننده ای كه به خاطر این موضوع پیش می آید، هر آن ممكن است در اثر اقدام یكی از كشورها به هم بخورد.

---