ضرورت تحول در علوم انسانی

تقویت خودباوری با ایجاد نهضت نقد و ارزیابی علوم انسانی و اجتماعی

الف) انقلاب اسلامی و ضرورت تحول در علوم انسانی

تاریخ بشریت همواره شاهد درگیری و صف بندی جبهه کفر در برابر جبهه حق و فضیلت، به پرچمداری انبیاء و اولیای الهی بوده است، به نحوی که می توان روند رشد، توسعه و تکامل جوامع و پیدایش و افول تمدن ها را که شامل گستره ای وسیع از اندیشه ها، انگیزه ها و ساختارهای اجتماعی تا علوم، فنون، صنایع و محصولات عینی زندگی است، بر محور همین نبرد تاریخی، تحلیل و دسته بندی کرد. تمدن غرب نیز در سده های اخیر با کنار گذاشتن دین از صحنه حیات اجتماعی انسان و با تکیه بر «خرد جمعی خود بنیاد» به تغییر و تصرف در طبیعت و انسان پرداخته و تولید علم و تکنولوژی و نیز مدیریت توسعه اجتماعی را بر همین مبنا سامان داده است و با شتاب سرسامآوری در مسیر زمینی کردن انسان و قدسی زدایی از حیات اجتماعی به پیش می رود. این تمدن که بر اساس ماهیت استیلا جویانه و استکباری خود به دنبال ایجاد سیطره بر تمامی ابعاد و شئون حیات بشر بود، به تدریج و در طول چند قرن در تمامی حوزه های حیات فردی و اجتماعی انسان نفوذ کرد. رویای جهانی سازی مدرنیته، خوابی است که سردمداران و اندیشمندان غربی در ادامه توسعه تمدنی خود برای بشر معاصر دیده بودند، به شکلی که هر دین، آیین، فرهنگ و زیست بومی غیر از آنچه غرب به رسمیت می شناسد، باید مورد هجمه قرار گیرد و در دستگاه هاضمه غرب مدرن به عنوان فرهنگ برتر هضم شود. از آنجا که «بهره وری مادی افزون تر» مبنای اصلی جهان نگری غربی را تشکیل می داد، طبیعی بود که اخلاق و معنویت را به عنوان ابزار، در اختیار بهره وری مادی قرار دهد، لذا در پی آن به تدریج مکاتب اخلاقی جدیدی شکل گرفت که توجیه گر زندگی فن سالارانه و لذت جویی حد اکثری قرار گرفت.

اما به موازات این افزایش قدرت ظاهری بشر در تصرف طبیعت و ایجاد یک تمدن نوین، به مرور عدم تناسب منظومه دستاوردهای این تمدن با نیازهای فطری و حقیقی انسان، عوارض و تناقضات درونی آن را آشکار ساخت.

در چنین شرایطی بود که پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال۱۳۵۷ فصل نوینی را در تقابل تاریخی حق و باطل پدید آورد. انقلاب اسلامی و رویش جمهوری اسلامی ایران از دل آن، خیزشی معنوی در مقیاس جهانی بود و امید به برپایی تمدنی نوین بر پایه عدالت و معنویت را در قلوب مستضعفان و مومنان عالم زنده کرد. انقلاب اسلامی با گذشت سی سال از آغاز این هماوردی، در عرصه سیاسی و صدور و تثبیت آرمان های خود در جهان، موفقیت های بسیاری کسب نموده و در آستانه ورود به درگیری همه جانبه فکری و فرهنگی با تمدن غرب است. ضرورت توجه به این موضوع در آغازین سالهای پیروزی انقلاب نیز توسط بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی به بیانات متعدد و با عنوان انقلاب فرهنگی مورد تائید این چنین قرار گرفت.

«خروج از فرهنگ بد آموز غربی و نفوذ و جایگزین شدن فرهنگ آموزنده اسلامی - ملی و انقلاب فرهنگی در تمام زمینه ها در سطح کشور، آنچنان محتاج تلاش و کوشش است که برای تحقق آن، سالیان دراز باید زحمت کشید و با نفوذ عمیق و ریشه دار غرب مبارزه کرد.» (صحیفه نور، جلد هفدهم، ص۳۲۲ ۱۳۶۱/۱۱/۲۲())

چنانچه پس از حضرت امام خمینی (ره)، رهبر فرزانه انقلاب نیز در موارد متعدد با طرح موضوعاتی چون تهاجم فرهنگی، تولید فکر، آزاد اندیشی و نظریه پردازی، اسلامی شدن دانشگاهها، ناتوی فرهنگی، جنبش نرم افزاری و نقشه جامع علمی کشور در میان مسئولین و نخبگان کشور بر ضرورت این تحول علمی فرهنگی از زوایای متفاوت تاکید نموده اند. تلاش و تکاپوی جامعه علمی و فرهنگی کشور در طول سه دهه گذشته هر چند ثمراتی داشته است، اما به دلایل متعدد و بر اثر موانع و اشکالات متنوع، هرگز به حرکتی فراگیر و اثربخش تبدیل نشده است. امروز نیز که حرکت در این مسیر صعب در آستانه خیزشی دوباره قرار گرفته، یکی از مهم ترین موانع جدی آن اعتقاد طیفی از نخبگان به الگوی مدرنیته اسلامی در پیگیری اهداف انقلاب اسلامی و توسعه اجتماعی است. این دیدگاه که ریشه های آن به سال های آغازین هجمه غرب مدرن به جهان اسلام و به چالش کشیده شدن تفکر اسلامی بازمی گردد، با نفی در هم تنیدگی اجزای تمدنی غرب معتقد است مطلوب و حتی تنها راه مقدور در مدیریت توسعه جوامع اسلامی، ترکیب کردن علم و تکنولوژی غرب با اخلاق، ارزش ها و فرهنگ اسلامی - ایرانی و ساختن جامعه ای بر این دو پایه ناهمگون است. این تفکر بدون توجه به رسوخ مبانی ارزشی و فرهنگ و فلسفه های حسی در بطن علوم و دستاوردهای علمی و تکنولوژیک غرب با نگاهی سطحی به بهره برداری بی قید و شرط ، حد اکثری و بدون الگوی مشخص از دانش های مدرن می پردازد و توجهی به رابطه آن با ناهنجاریهای تولید شده سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و بحران های هویتی و استحاله آرام فرهنگی برآمده از آن ندارد و در نهایت نیز به دلیل درک تعارض های میان روند توسعه تعریف شده با برخی مبانی ارزشی و فرهنگ اسلامی، روز به روز به سمت بازخوانی آن مبانی و ارائه تفسیری جدید و خنثی از معارف و ارزش های اسلامی در برابر مدرنیته متمایل تر خواهد شد. البته باید توجه داشت که معنای نقد این تفکر آن نیست که نمی توان یا نمی بایست از مظاهر تمدن مدرن به سمت تحقق تمدن اسلامی استفاده کرد، بلکه می توان مجموعه دستاوردهای غرب را در فرهنگ و تفکر اسلامی منحل کرد و این البته همان کاری است که غرب نیز با پیشینه و دستاوردهای تمدن اسلامی در سده های دورتر انجام داده است.

جایگاه برجسته علوم انسانی و اجتماعی در مقایسه با سایر دستاوردهای علمی و تکنولوژیک غرب، در روند تحولات تمدنی و مدیریت توسعه اجتماعی بر کسی پوشیده نیست. حتی توفیق آنها در علوم پایه، مهندسی، پزشکی و... و نیز فناوری های وابسته به آن، مرهون مهندسی و مدیریت انسانی می باشد که خود محصول به کارگیری علوم انسانی است. همین نقش محوری سبب شده تا غرب نوعی انحصارگرایی علمی در محدوده علوم انسانی و اجتماعی ایجاد نماید. درک تعارضات جدی آنها با مبانی اسلامی از یک سو و توجه به ناکارآمدی آنها در کنترل بحران های متعدد جهانی در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی وبویژه فرهنگی و اخلاقی غرب، در کنار عدم قدرت پیش بینی، کنترل و هدایت درست مسائل و نیازهای داخلی کشور و کشاندن نظام به سمت چالش های اجتماعی از سوی دیگر، شواهدی است که از اولویت ضرورتی قطعی و غیر قابل اغماض به نام «تحول علوم انسانی و اجتماعی» در شرایط کنونی حکایت می نماید.

از این رو، انقلاب اسلامی که مدعی جمع بین «عدالت، معنویت و توسعه» در مقیاس جهانی است، در آغاز دهه ای که به نام پیشرفت و عدالت نامگذاری شده است، باید هر چه سریعتر قدرت تئوریزه کردن آرمان خود را از طریق تولید مفاهیم تخصصی و نظریات راهبردی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی - که سنگ بنای مهندسی توسعه ایرانی اسلامی است - کسب نماید تا بتواند در این مصاف تمدنی گام های بعدی خود را در حوزه فرهنگ، علم و اندیشه، و سپس سایر حوزه های متعلق به جامعه پردازی و تمدن سازی به بهترین وجه بردارد.

ب) راهبردهای تحول در علوم انسانی و اجتماعی

پیگیری و تحقق آرمان بلند تحول در علوم انسانی و اجتماعی در شرایط کنونی کشور به دلیل وجود سرمایه های عظیم انسانی در حوزه و دانشگاه و درک عمیقتر وگسترده تر نخبگان برای پیگیری موضوع، نسبت به گذشته سهلتر و نزدیکتر می نماید، اما در عین حال نیازمند راهبردهایی است که به برخی از آنها اشاره می نماییم؛

▪ محتوای تحول: ضروری است تا تحول علوم انسانی و اجتماعی ابتدا در لایه «روش تحقیق» و مبتنی بر آن در لایه «فرهنگ و فلسفه» و سپس در لایه «گزاره ها و نظریه ها» پیگیری گردد. بدیهی است با محدود شدن تغییر به سطح گزاره ها و نظریات و حتی توقف آن در سطح فرهنگ و فلسفه و غفلت از تحول در روش تحقیق و منطق حاکم بر تولید مفاهیم و نظریات و عدم دستیابی به نظام روش تحقیق در جهت تولید هماهنگ علوم و اطلاعات مورد نیاز جامعه، تحولی با عمق و گستره مطلوب واقع نخواهد شد.

▪ سازمان تحول: شبکه علمی ملی در تحول علوم انسانی با استفاده فعال از ظرفیت نهادها، تشکلها و افراد حقیقی در حوزه و دانشگاه با حمایت و هدایت شورای عالی انقلاب فرهنگی و دستگاههای اجرایی ذیربط ، ساختار پیشنهادی این تحول می باشد.

ساختار شبکه ای امکان مدیریت فراگیر و نیز متمرکز فرایند تولید علم را فراهم نموده و هماهنگی را افزایش خواهد داد. علاوه بر آن جلوگیری از فعالیت های موازی و امکان ساماندهی به انواع فعالیت های علمی از جمله پایان نامه ها و مقالات و... از دیگر مزایای راه اندازی شبکه علمی و فرهنگی و مدیریت تحقیقات از طریق شبکه است.

▪ برنامه تحول: برنامه پیشنهادی برای ایجاد تحول در سه گام ضروری ذیل قابل پیگیری است؛

در گام نخست ضروری است تا از طریق ایجاد «نهضت نقد و ارزیابی علوم انسانی و اجتماعی» در سطح دانشگاهها به تقویت احساس خود باوری و انگیزه تولید نظریات علمی اسلامی و بومی در میان اساتید و دانشجویان پرداخت. برای این منظور لازم است از طریق تولید و به کارگیری نرم افزار نقد و ارزیابی علوم انسانی و اجتماعی ماهیت بحران زای این علوم و تعارضات زیربناهای آن با مبانی اندیشه اسلامی شفاف گردد و در پی آن از طریق برگزاری مناظره، سخنرانی و همایشهای علمی و فرهنگی، نگاه مطلق گرایانه و خوش بینانه نسبت به نظریات علمی غربی تغییر یابد.

در گام دوم ضروری است تا پس از ایجاد بستر لازم برای تولید دیدگاهها و اندیشه های جدید، از طریق برپایی کرسی های نظریه پردازی به ارزیابی آنها پرداخت.

در گام سوم نیز باید بسترسازی مناسبی صورت پذیرد تا نظریات تولید شده پس از ارزیابی نظری مورد بهره برداری مراکز علمی آموزشی و برنامه ریزی کشور قرار گیرد و سپس با محک تجربه، کارآمدی عینی آن نیز اثبات گردد.

در پایان، خاطر نشان می گردد که دفتر فرهنگستان علوم اسلامی قم به برکت فضای مساعد برآمده از انقلاب اسلامی در سه دهه گذشته موفق شده است تا با پایه گذاری «فلسفه اسلامی» به عنوان پایگاه «سنجش عقلی دین محور» به موضوع فلسفه و روش علوم به صورتی مبنایی بپردازد و از این رو، آمادگی دارد تا در این نهضت علمی بضاعت خود را در معرض نقد، ارزیابی و سپس بهره برداری جامعه علمی کشور قرار دهد.

امید است خداوند متعال به همه مجاهدان جبهه علمی و فرهنگی انقلاب اسلامی، توفیق خدمتگزاری و تلاش بیش از پیش در مسیر تحقق تمدن نوین اسلامی را عطا فرماید.