رحمت و رافت, در عین صلابت و قاطعیت

پیرامون اخلاق نبوی ص

خداوند متعال در قرآن کریم، پیامبر اکرم (ص) را شخصیتی جهانی دانسته و درباره قلمرو رسالت او می فرماید: “و ما ارسلناک الا کافه للناس بشیرا و نذیرا؛ ما تو را جز برای همه مردم نفرستادیم تا (آنها را به پاداشهای الهی) بشارت دهی و (از عذاب او) بترسانی”(سبا۲۸/) همچنین بعثت او را به پیامبری، منتی برای اهل ایمان شمرده: “لقد من الله علی المومنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم؛ خداوند بر مومنان منت نهاده، پیامبری را از خودشان در میان آنها برانگیخت”(آل عمران۱۶۴/) و در مقام بیان ویژگی های آن حضرت و ترسیم سیمای ایشان، به شیوه های گوناگون و تعبیرهای مختلف، سخن به میان آورده است. گاه آن حضرت را با وصف “رحمه للعالمین” مورد ستایش قرار داده و او را مظهر رحمت و رافت مطلقه خود معرفی نموده است: “و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین؛ ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم”(انبیاء۱۰۷/) وگاه ایشان را تجلی رحمت خاص الهی نسبت به مومنان: “لقد جائکم رسول من انفسکم ... و بالمومنین روف رحیم”(توبه۱۲۸/) و تجسم غضب و خشم الهی در برابر کفار و منافقان: “یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم”(توبه۷۳/)، دانسته است. قاطعیت و صلابت در مقابل مخالفان و دشمنان دین خدا، در کنار رافت و رحمت نسبت به اهل ایمان، از ویژگی های بارز رسول خدا (ص) به شمار می آید.

به تصریح قرآن کریم، پیغمبری که رحمه للعالمین است، نسبت به کفار و منافقان باید سرسخت باشد و با غلظت و خشونت رفتار کند، یعنی پس از اتمام حجت و ارائه طریق، به حکم آیه “جاهد الکفار و المنافقین و اغلظ علیهم” موظف است با کسانی که در برابر وحی مخالفت و سرسختی نشان می دهند، مقابله کند. همان خدایی که به او فرموده: “تو نسبت به مومنان رئوف و رحیم هستی”، به او می فرماید: “نسبت به کفار و منافقان خشن باش و با آنان مجاهده کن”. همان گونه که خود خداوند “ارحم الراحمین فی موضع العفو و الرحمه؛ تو رحم کننده ترین رحم کنندگانی در جای عفو و رحمت”۱() و “اشد المعاقبین فی موضع النکال و النقمه؛ سخت ترین مجازات کنندگانی در جای مجازات و انتقام”۲() است، پیامبر (ص) نیز که مظهر رحمت و غضب الهی و خلیفه خدا در زمین است، باید این گونه باشد.

خداوند در قرآن کریم از رسول اکرم(ص) با عنوان “اسوه حسنه” یاد کرده است و به انسانها فرمان داده که به او اقتدا نموده و از وی تبعیت نمایند: “لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر و ذکر الله کثیرا؛ مسلما رسول خدا برای شما الگوی نیکویی است، برای آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می کنند”(احزاب۲۱/). همچنین در آیه دیگری می فرماید: “قد کانت لکم اسوه حسنه فی ابراهیم و الذین معه اذ قالوا لقومهم انا برئاء منکم و مما تعبدون...؛ برای شما سرمشق خوبی در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند وجود داشت، در آن هنگام که به قوم(مشرک) خود گفتند: ما از شما و آنچه غیر از خدا می پرستید، بیزاریم”(ممتحنه۴/). خدای سبحان در این آیه شریفه، به اهل ایمان دستور می دهد که به حضرت ابراهیم (ع) و یاران او تاسی کنند.

سر دستور خداوند به تاسی و اقتدا به حضرت ابراهیم (ع) و یارانش آن است که آنها در مقابل بت پرستانی که با آنها دشمنی کرده و آنها را از شهر و دیار خود بیرون راندند، اعلان برائت و بیزاری کرده، گفتند: “انا برئاء منکم؛ ما از شما بیزاریم”. در واقع “تبری” از دشمنان دین و مقابله با آنان، به قدری اهمیت دارد که وجود این ویژگی در ابراهیم (ع) و یاران او، آنها را شایسته تاسی و اقتدا نموده است.

تاسی به حضرت ابراهیم (ع) و یاران او و نیز اقتدا به پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) که با وصف “اسوه حسنه” مورد ستایش قرار گرفته، مقتضی آن است که پیروان رسول خاتم نیز همانند خود او، در برابر مومنان رحیم و رئوف و نسبت به کافران و دشمنان دین، با صلابت و سرسخت باشند. مطابق آیه شریفه “محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم تراهم رکعا سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا؛ محمد (ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند، پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند”(فتح۲۹/)؛ قرآن کریم جبهه گیری مقتدرانه در برابر دشمنان دین، عطوفت و مهربانی به مومنان و عبودیت و خشوع در برابر عظمت خداوند را، سه نشانه جامعه اسلامی دانسته، در بیان ویژگی پیروان رسول اکرم (ص) ، می فرماید: همراهان و پیروان رسول خدا (ص)، افزون بر عبادت (رکوع، سجود و ...) در برابر حق تعالی، نسبت به یکدیگر رحیم و مهربان و در برابر بیگانگان شدید و با صلابتند.

نمونه برخورد شدید و قاطع پیامبر (ص) با دشمنان اسلام را می توان در قضیه زیر مشاهده نمود. ابن اثیر در “الکامل” می نویسد: “نضر بن حارث بن علقمه از مشرکان بسیار سرسختی بود که در مکه رسول خدا (ص) را تکذیب می کرد و آن بزرگوار و یاران ایثارگر و باوفایش را بسیار آزار می داد. وی از معدود افراد باسوادی بود که با مطالعه سروکار داشت. او قبل از اسلام با مطالعه کتابهای دانشمندان ایران و یهودی و مسیحی اطلاعاتی کسب کرده بود و بر اساس آنها از نزدیک بودن بعثت پیامبر (ص) خبر می داد و می گفت:

محمد (ص) بزودی همراه افسانه های گذشتگان خواهد آمد (در واقع از همان آغاز حقایق را تحریف می کرد). در قرآن کریم آیاتی درباره او و سخنانش نازل شده (و او را رسوا کرده) است.

وی در روز جنگ بدر به دست مقداد بن اسود اسیر شد و به خاطر رذالتها و کینه توزیهای بی شمار در وادی “اثیل” (در نزدیکی مدینه) با فرمان رسول خدا (ص) و به دست علی بن ابی طالب (ع) کشته شد”۳().

نمونه رحمت و رافت پیامبر (ص) و صلابت آن حضرت را می توان در روز فتح مکه مشاهده نمود. محمد بن اسحاق در سیره خود نقل کرده است: سعد بن عباده در روز فتح مکه در سال هشتم هجری، این شعر را می خواند: “الیوم یوم الملحمه الیوم تستحل الحرمه؛ امروز، روز کشتار و جنگ و انتقام است.

امروز روز شکسته شدن حرمت هاست”. یکی از یاران نزد رسول خدا (ص) رفت و گفت: می ترسم امروز سعد علیه قریش دست به یورش بزند.

حضرت، علی بن ابیطالب (ع) را مامور ساخت تا پرچم اسلام را از سعد بگیرد و فرمود: یا علی، تو پرچم را وارد شهر مکه کن، و فرمود: “الیوم، یوم المرحمه؛ امروز، روز رحمت و مهربانی است”. پس از فتح مکه به دست مسلمانان، همه چشم ها به پیامبر دوخته شده بود، تا با آنان چه رفتاری می کند. پیامبر که مظهر رحمت و رافت حق تعالی است، فرمود: “ای جمعیت قریش، تصور می کنید من با شما چه رفتاری انجام می دهم؟ گفتند: جز نیکی در تو سراغ نداریم. پیامبر فرمان عفو عمومی صادر کرد و از تقصیر همگان گذشت، جز چند نفر معدود که از فرط پلیدی شایستگی بخشش را از دست داده بودند و در شمار پیشاهنگان کفر و لجاجت به حساب می آمدند”۴().

علی خانی

پی نوشتها:

۱و۲- مفاتیح الجنان، دعای افتتاح

۳- الکامل، ج۱، ص۵۹۴

۴- سیره ابن هشام، ج۴، ص۳۲