متافیزیک و شناخت روح

ارسطو معتقد است كه متافیزیك به اندیشه در مورد «اكثر مسائل اساسی وجود» می پردازد حكیمان مسلمان نیز همین مفهوم را با تعـابیر دیگری بیان داشته اند آنان معتقدند كه موضوع متافیزیـك «وجود» است

● متافیزیک

متافیزیك به تعبیر ابن‌سینا مجموعه‌ای از حكمت ماقبل‌الطبیعه و مابعدالطبیعه می‌باشد، همچنین ابعاد فرافیزیكی و ماورائی انسان را نیز شامل می‌شود، كه با حواس پنج‌گانه قابل احساس نمی‌باشد، ولی با حواس برتر می‌توان آن را ادراك كرد. به عبارت دیگر متافیزیك به مجموعه مقولات غیر قابل ادراك با حواس ظاهری گفته می‌شود. در برخی منابع، متافیزیك به معنی ”رفتن به ماورای فیزیك“ آمده است؛ فیزیك نیز عبارت است از پدیده‌هایی كه با حواس پنج‌گانه در حالت عادی احساس می‌شود، پس برای درك متافیزیك باید از حواس برتر بهره گرفت.

قرارگرفتن در مسیر متافیزیك، نقطه عطفی بوده كه امید است به شناخت خود و معرفت خداوند عزّوجل منتهی گردد (انشاءالله)، كه این امر مهـمّ (خداشناسی) نیز از جمله اهداف خلقت انسان به شمار می‌رود (الله اعلم). همچنین می‌توان امید داشت كه آشنایی با متافیزیك، در رسیدن به سایر اهداف خلقت انسان (عبادت و آزمایش) مؤثر واقع گردد. متافیزیك می‌تواند بعنوان ابزار و وسیله‌ای برای پیشرفت در امور تحصیلی، شغلی، خانوادگی و … مورد استفاده قرار گیرد. برخی افراد نیز به دلیل حـسّ ماجراجویی، كنجكاوی، حقیقت‌جویی و یا برای تفریح و سرگرمی به سراغ متافیزیك می‌آیند؛ جوانان به دلیل عطش زیادی كه برای دست‌یابی به ناشناخته‌ها دارند، مشتاق این مقوله می‌باشند. برخی بزرگان نیز از متافیزیك به‌عنوان یك نیاز فطری یاد كرده‌اند.

امروزه در سراسر دنیا متافیزیك به‌عنوان یك رشته‌ی علمی دانشگاهی مورد توجـّه قرار گرفته است و در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر دنیا جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است، تا جایی كه دانشگاه‌ها و دانشكده‌های اختصاصی برای ارائه آموزش‌های كلاسیك و رسمی متافیزیك در مقاطع تحصیلی مختلف شكل گرفته است. برخی از این مراكز تا مقطع تحصیلی دكترای تخصصی دانشجو می‌پذیرند. در همین راستا می‌‌‌‌‌توان موارد زیر را به‌عنوان نمونه ذكر كرد :

▪ دانشگاه بین‌المللی متافیزیك،

▪ دانشكده‌‌ی متافیزیك كی‌‌‌آرا،

▪ دانشكده‌ی مطالعات متافیزیك،

▪ دانشكده‌ی متافیزیك كامپوس،

▪ دانشكده‌ی خداشناسی متافیزیك.

همچنین صدها مركز، مؤسسه، آزمایشگاه و مدرسه‌ی تخصصی در زمینه‌ی متافیزیك فعالیت دارند كه ذكر نام آنها در اینجا ممكن نیست.

امروزه در دنیای جدید و عصر علم و تكنولوژی، متافیزیك یكی از مسائل مورد توجه بسیاری از افراد در سراسر جهان است. در ایران اسلامی نیز مشاهده می‌شود كه افراد، بخصوص جوانان به آن توجه دارند، استقبال فراوان از كتاب‌هایی كه در این زمینه منتشر می‌شود و یا سمینارهایی كه در این مقوله برگزار می‌گردد، مبین آن است. همچنین استقبال قابل توجه از جلسات خصوصی كه در این ارتباط تشكیل می‌گردد، نیز تأیید كننده این امر مهم می‌باشد، حجم اطلاعات موجود بر روی شبكه جهانی اینترنت پیرامون متافیزیك و علوم مرتبط با آن نیز مبین دیگر این مطلب می‌باشد.

● انسان موجودی طبیعی و فرا طبیعی

« انسان، موجودی مركب از حیثیت طبیعی و فراطبیعی است؛ حیثیت طبیعت او از خاك آغاز می‌شود و مراحل تكامل را یكی پس از دیگری طی می‌كند تا پیكری مستوی و كاملاً پرداخته، هستی می‌یابد: (إنّی خالق بشراً من طین). این حیثیت انسان، امری مادی و زمانمند است؛ بر خلاف حیثیت فراطبیعی انسان كه خارج از محدودهٔ زمان و مكان است كه از آن به روح الهی یاد می‌شود: (فإذا سوّیته و نفخت فیه من روحی). اصل انسان، همان روح الهی اوست و بدن، فرع و پیرو روح است.

گرچه شناخت حیثیت طبیعی انسان، خالی از صعوبت نیست، اما شناخت فراطبیعت او به مراتبْ مشكل‌تر است؛ زیرا حیثیت فراطبیعی او مجرّد و منزّه از خصوصیات طبیعی و مادی است. به دیگر سخن، روح و جسمْ همتای هم نیستند؛ بلكه روحْ ثَقَل اكبر و بدنْ ثَقَل اصغر خداوند است و به اعتباری می‌توان گفت: بدن، ثقل اصغر نیز نخواهد بود؛ بلكه بدن قشر است و روح لب: أصل الإنسان لبّه؛ اصل و حقیقت انسان، جان ملكوتی اوست؛ و چون شناخت روح انسان دشوار است، شناخت نیازهای او و معرفت بیماری‌ها و درمان آن‌ها نیز دشوار خواهد بود.

برخی از صاحب‌نظران، انسان را در محور حس و طبیعت محدود می‌كنند و فقط در این جهت به شناخت و ارزیابی او می‌پردازند؛ اما باید توجه داشت كه شناخت انسان به این‌گونه، همانند شناخت درختْ منهای معرفت ریشه اوست؛ همان‌سان كه شناخت كامل درخت، به شناخت شاخه‌ها و ریشه‌های اوست و بدون معرفت ریشه، شناخت كامل درختْ ممكن نیست، شناخت كامل انسان نیز به حیثیت فراطبیعی و طبیعی اوست و محدود كردن انسان در حیثیت طبیعی و شناخت او در این جهت، شناخت حقیقت انسان نیست. شناخت حقیقت انسان به شناخت روح الهی اوست و شناخت اصل اوست كه انسان‌پژوه را به شناخت نیازهای ویژه و حقیقی انسان توجه می‌دهد؛ لیكن تنها مبدئی كه انسان را این‌سان می‌شناسد و می‌شناساند، خالق انسان است؛ چنان كه تأمین نیازهای او را خالق و آفریدگارش كه به حقیقت او توجه دارد، به عهده دارد.»

● کلامی از حضرت امام

ائمه طاهرین بسیاری از مسائل را با لسان ادعیه بیان فرموده‌اند. لسان ادعیه با لسان‌های دیگری كه آن بزرگواران داشته‌اند و احكام را بیان می‌فرمودند خیلی فرق دارد؛ اكثر مسائل روحانی، مسائل ماوراء طبیعت و آنچه مربوط به معرفت الله است، با لسان ادعیه بیان فرموده‌اند. ولی ما ادعیه را تا به آخر می‌خوانیم و متأسفانه به این معانی توجه نداریم ... (از بیانات حضرت امام خمینی (ره))

● متافیزیک چیست

متافیزیك از ریشه‌ی «متافیزیكاس» كه یك كلمه‌ی یونانی می‌باشد، گرفته شده است. كلمـه‌ی متافیزیكـاس از دو بخش «متا» به‌‌معنای «تغییر» و «فیزیكاس» به‌معنـای طبیعت تشـكیل شده‌است. برخی نیز متافیزیك را از ریشه‌ی یونانی «متاتافوسیكا» دانسته‌اند كه با حذف حرف اضافه «تا» و تبدیل «فوسیكا» به «فیزیك» به‌صورت متافیزیك درآمده است.

در حال حاضر لغت متافیزیك از پیشوند «متا» به‌معنای وراء، فرا، ماوراء، بعد و پشـت و كلمـه‌ی «فیزیـك» به‌معنـای طبیعـت تشـكیل شده است. منظور از طبیعت، دنیایی است كه در حال حاضر، در آن زندگی كرده، آن را احسـاس و ادراك می‌نماییم. پس متافیزیك به‌معنای ماوراءالطبیعه، مابعد‌الطبیعه و یا فوق‌طبیعت است و شامل بخـش‌هـایی از جهان بی‌كران هستی و موجوداتی می‌شود، كه از حوزه‌ی ادراك حـواس پنج‌گانه‌ی ظاهری ما خارج است.

بنا‌به گفته‌ی مورّخان، لفظ متافیزیك، نخست به‌صورت نامی برای یكی از كتاب‌های ارسطو به‌كار رفته بود، كه از نظر ترتیب بعد از كتاب «طبیعت» قرار داشته، از طرف مؤلف، نام و عنوان خاصی به آن داده نشده بود، كه بعدها به آن كتاب، عنوان «بعد از طبیعیات» داده شد. این كتاب از مباحث كلّی وجود بحث می‌كرده ‌است، مباحثی كه در علوم اسلامی به امور عامه معروف شده، بعضی از فلاسفه‌ی اسلامی، نام «ماقبل‌الطبیعه» را نیز برای آن مناسب دانسته‌اند.

در بعضی از منابع، متافیزیك نام مجموعه‌ای از مسائل عقلـی- نظـری اسـت، كه بخشـی از فلسـفه‌ی به اصـطلاح عـامّ را تشـكیل می‌داده است. چنان‌كه امروز گاهی واژه‌ی فلسفه به آنها اختصاص داده می‌شود و یكی از اصطلاحات جدید فلسفه مساوی با متافیزیك می‌باشد، كه كوشش می‌كند، تا طبیعت اساسی هر واقعیّتی، چه قابل رؤیـت و چه غیر قابل رؤیت را درك كند.

«دانشكده‌ی متافیزیك كی‌آرا» در استرالیا، متافیزیك را «رفتن به ورای مادّه» توصیف كرده است. «دانشكده‌ی مطالعات متافیزیك»، متافیزیك را علم «بودن» می‌داند، همچنین معتقد است كه متافیزیك علم یا فلسفه‌ای است كه ذات، علل اولیّه و یا قوانین حاكم بر تمام مخلوقات را به‌طور سازمان یافته بررسی می‌كند؛ بررسی حقیقت و ذات جهان نیز در همین مقوله قرار می‌گیرد. در تعریف این دانشكده، متافیزیك، رفتن به ورای حواسّ پنج‌گانه آمده است. همچنین آمده است كه متافیزیك راهی است كه زندگی را در سطوح روحی، روانی، ذهنی و فیزیكی تشریح می‌كند.

«دانشكده‌ی خداشناسی متافیزیكی» درآمریكا، بررسی «علل اولیه‌ی هستی و دانش» را متافیزیك می‌داند. پژوهشگران این دانشكده معتقدند، متافیزیك درصدد توضیح ذات «بودن» و مبداء و ساختار جهان است. همچنین متافیزیك اتّحاد ویژگی‌های روحی، ذهنی و فیزیكی را مدّ نظر دارد.

دكتر لاكلان هایندز متافیزیك را شامل آنچه كه ماورای طبیعت قابل دید است، می‌داند. به تعبیر ابن‌سینا، متافیزیك مجموعه‌ای از حكمت ماقبل‌الطبیعه و مابعدالطبیعه است، كه ابعاد غیر فیزیكی و ماورائی انسان را نیز شامل می‌شود، كه با حواسّ معمولی قابل احساس نمی‌باشد، ولی با حواسّ برتر می‌توان آن را ادراك كرد.

ارسطو معتقد است كه متافیزیك به اندیشه در مورد «اكثر مسائل اساسی وجود» می‌پردازد. حكیمان مسلمان نیز همین مفهوم را با تعـابیر دیگری بیان داشته‌اند. آنان معتقدند كه موضوع متافیزیـك «وجود» است. ویلیام جیمز، متافیزیك را جهد بلیغ و سعی وافر در طریق تفكّر واضح می‌داند. ریچارد تیلور در كتاب «مابعد‌الطبیعه» خود، متافیزیك را اندیشیدن درباره‌ی اساسی‌ترین مسائل وجود بدون تحكّم بیان می‌كند. برتراندراسل متافیزیك را كوشش برای شناختن كل عالم از راه تفكر می‌داند.

در متون و منابع «دانشگاه بین‌المللی متافیزیـك»، «دانشـگاه اطلاعات متافیزیك»، «دانشگاه مطالعات ماورایی» و «دانشگاه ایالتی متافیزیك» نیز تعاریفی مشابه آنچه ذكر گردید، از متافیزیك آمده است.

«انجمن جهانی متافیزیك»، «انجمن متافیزیك دنیا»، «جامعه‌ی بین‌المللی متافیزیك»، «انجمن تحقیقات متافیزیك»، «انجمن دكترهای متافیزیك»، «آكادمی متافیزیك» و «آكادمی بین‌المللی آگاهی» نیز تعاریف مشابهی از متافیزیك ارائه كرده‌اند.

حكیمان مابعد‌الطبیعی از جمله افلاطون، فارابی، ملاصدرا، آگوستین، لایب‌نیتز و سایرین نیز تعاریف نزدیك به مضامین فوق‌الذكر دارند. دكتر شالكو و دكتر باتلر نیز همین مفاهیم را با بیان دیگـری ابراز داشته‌اند. بسیاری از استادان و پژوهشـگران معاصـر نیز بر همـین عقیده‌اند.

مآخذ:

کتاب انتظار بشر از دین، تآلیف آیت‌الله جوادی آملی، مركز نشر اسراء

کتاب دعا و توسل، تآلیف آیت‌الله سید علی محمد دستغیب، انتشارات فلاح

کتاب متافیزیک و شناخت روح، تآلیف مطلب برازنده، انتشارات نوید

کتاب کشف الاسرار، تآلیف حضرت امام خمینی

نویسنده: دکتر مطلب برازنده (drmotaleb)

---