تعیین حدود و ثغور آزاداندیشی دینی با ملاک «منشور روحانیت» امام ره

اگر بخواهیم نسبت گفتمان انقلاب اسلامی با آزاداندیشی را واکاوی کنیم, نخست باید به تعریف و ایضاح مفهوم «آزاداندیشی» بپردازیم چرا که از این گزاره در ادبیات فلسفی و تئوریک معانی گوناگونی افاده شده است و در ادبیات دینی نیز معنای خاص خود را دارد

اگر بخواهیم نسبت گفتمان انقلاب اسلامی با آزاداندیشی را واکاوی کنیم، نخست باید به تعریف و ایضاح مفهوم «آزاداندیشی» بپردازیم. چرا که از این گزاره در ادبیات فلسفی و تئوریک معانی گوناگونی افاده شده است و در ادبیات دینی نیز معنای خاص خود را دارد. در تفسیر سکولار، آزاداندیشی به شکستن مرزهای معرفتی پارادایم سنت و دین اطلاق می شود.در دوران روشنگری و پس از آن، اساسا در عالم مدرن، فیلسوفانی بودند که عرفی کردن نظم معنایی جهان اجتماعی و رها شدن از قیود تفکر متافیزیکال و دینی را شرط آزاداندیشی می دانستند، عمدتا این امر با تفسیرهایی صورت می گرفت که معرف «خرد خود بنیاد» بود و تلقی ای از عقلانیت را رواج می داد که در آن امر قدسی از آنجا که «توهم زا» است باید نفی شود. البته شرح مستوفای این امر مقدمات و شرح فلسفی ای دارد که اکنون از حوصله بحث ما خارج است اما فی الجمله می توان گفت که آزاداندیشی سکولار در پی آزاد کردن تفکر از ایدئولوژی و قدسی اندیشی و معرفت دینی است.

اما در سوی دیگر، آزاداندیشی دینی برعکس سنخ سکولار آن، با ایدئولوژی اندیشی و تفکر مکتبی پیوند تنگاتنگی دارد، می دانیم که پراگماتیست ها و فیلسوفان جدید ایدئولوژی را بالذات معرف و مولد توتالیتاریسم می دانند. این رای که ایرادات معرفتی فراوانی به آن وارد شده است، در عین حال حکمی کاملا ایدئولوژیک است و نشان می دهد که رای به محو ایدئولوژی، نه تنها صائب نیست که باطل است و اساسا از ایدئولوژی گریزی نیست. در تفکر مکتبی و دینی اما آزاداندیشی چیزی نیست جز ترسیم حدود و ثغور معرفت بر اساس ایدئولوژی و جهان بینی توحیدی این تلقی، نهایتا آزاداندیشی و روشنفکری متعهدانه ای را پرورش می دهد که در آن نه تنها از توتالیتاریسم و جزم اندیشی خبری نیست، بلکه در خط مقدم نبرد معرفتی و عملی با خشک سران عرفی اندیش و سکولار و متحجران و مرتجعان به ظاهر دین گرا است.انقلاب اسلامی ایران و آرای حضرت امام (ره) نیز در حقیقت بر اساس همین امر استوار شده است، ما در آرای حضرت امام (ره) هم مقابله با تفکر سکولار و دین زدا را می بینیم و هم هجمه شدید به جریان تحجر و ارتجاع را. فی الواقع این امر وجه ممیزه جریان آزاداندیش دینی است -که بیداری اسلامی را موجب شد- با جریانات متحجر و سکولار. در واقع آزاداندیش دینی در انقلاب اسلامی خصم معرفتی و عملی دو جریان ریشه داری بود که از دهه های قبل فعالیت می کردند.

برای بسط بهتر این امر و پرهیز از اطاله کلام، بهتر است قضایا را با توشه گیری از آرای حضرت امام(ره) پی بگیریم. معظم له در سال پایانی حیات پر برکت خویش، مکتوبی را خطاب به حوزه های علمیه و روحانیون نگاشتند که بلاشک مانیفیست عقیدتی جریان آزاداندیشی دینی و حامیان گفتمان انقلاب اسلامی است. این مکتوب از آنجا که در سال پایانی حیات امام (ره) منتشر شده است، به نوعی تمامی تجربیات فلسفی و مبارزاتی امام (ره) را شامل می شود و معظم له با مطمح نظر قرار دادن سیر شکل گیری نهضت و برقراری نظام اسلامی و جریانات پس از آن، این مکتوب را به رشته تحریر درآوردند. مکتوبی که تازیانه نقد را بی محابا بر پیکر منفور سکولاریسم و لاشه متعفن تحجر فرود می آورد

● چرا تحجر اصلی ترین دشمن آزاداندیشی دینی است؟

برای آزاداندیشی دینی، خطر تحجر بسیار مهلک تر و خطرناک تر از سکولاریسم است. سکولاریسم عمدتا با رویکردهای عیان به میدان مبارزه تئوریک و عملی می آید و از همین رو مواجهه با آن مواجهه ای آشکار و رخ به رخ است. فی المثل رژیم شاه عامدانه تاریخ اسلامی را به تاریخ موهوم شاهنشاهی تبدیل می کرد، شرط سوگند به قرآن را حذف می نمود و... اما تحجر در لفافه به میدان می آید و با ادبیات دینی می کوشد، جریان های اصیل اسلامی و آزاداندیش که به مبارزه با ستم و تأسیس حاکمیت اسلامی می پردازد را از میدان خارج کند. در این باب حضرت امام که به نیکی به خدعه ها و دین فروشی های این جماعت آشنا بودند، به طرح مسئله می پردازند. تصریح کلام ایشان این است:

«گمان نکنید تهمت وابستگی و افترای بی دینی را تنها اغیار به روحانیت زده است، هرگز! ضربات روحانیت ناآگاه و آگاه وابسته، به مراتب کاری تر از اغیار بوده و هست. در شروع مبارزات اسلامی اگر می خواستی بگویی شاه خائن است، بلافاصله جواب می شنیدی که شاه شیعه است! عده ای مقدس نمای واپس گرا همه چیز را حرام می دانستند و هیچ کس قدرت این را نداشت که در مقابل آن قد علم کند.» (همان، ص ۱۰)

حضرت امام (ره)، از آنجایی که به مبانی و مبادی فلسفه اسلامی و حکمت متعالیه ملاصدرا وقوف تام داشتند، نقدشان بر جریان متحجر نقدی مستدل و فلسفی بود. ممکن است از ظاهر کلام ایشان این طور برداشت شود که معظم له، صرفاً خطابی سیاسی را سامان داده اند، اما اندکی مداقه و غور در بندبند این مکتوب جلیله که خطاب به روحانیت نگاشته است، نفحات دلپذیر فلسفه صدرایی هویدا است. آن پیر فرزانه خود البته خون دلها از این جماعت «ضد فلسفه» خورده بود و در این پیام هم به روزگاری که «در مدرسه فیضیه فرزند خردسالم، مرحوم مصطفی از کوزه ای آب نوشید، کوزه را آب کشیدند، چرا که من فلسفه می گفتم» اشاره ای واضح می کنند. با این وصف از حیث معرفتی بی گمان اگر مبارزات امام (ره) و آرای فلسفی ایشان و بزرگانی چون علامه طباطبایی و استاد شهید مطهری و... نبود، وضعیتی که در قرون وسطی در اروپا حادث شده بود، در غوغای عنیف اشعری مسلکان ضد فلسفه در حوزه های علمیه، در ایران هم رخ عیان می کرد، این امر را حضرت امام (ره) چنین شرح می دهند:

«تردیدی ندارم اگر همین روند ادامه می یافت، وضع روحانیت و حوزه ها، وضع کلیساهای قرون وسطی می شد که خداوند بر مسلمین و روحانیت منت نهاد و کیان و مجد واقعی حوزه را حفظ نمود.» (منشور روحانیت، ص ۱۰)

این امر را البته می توان از جهتی دیگر هم مورد بررسی قرار داد. تفکر شیعی و خصلت اجتهاد پویا و بازتولید مداوم سنت، بر خلاف جهان اجتماعی اهل سنت، اجازه انجماد را نمی دهد، از همین جهت است که اشعری مسلکان و فلسفه ستیزان عقل گریز در جهان اجتماعی شیعه، همواره در معرض سهمگین ترین خطاب ها بوده اند، از خواجه نصیرالدین طوسی و ابن سینا و ملاصدرا و تا زمان حضرت امام (ره) همواره عالمان آگاه شیعه و فقهای فیلسوف، چنان تشت رسوایی متحجران را از بام ارتجاع به پایین افکنده اند که طنین آوای توحیدی شان قرن هاست که پا برجاست.

حضرت امام (ره) نیز آزاداندیشی فلسفی ای را سامان دادند که هم اصول لایتغیر اسلامی در آن محترم بود و هم توجه به زمان و مکان. از همین رو بود که انقلابی چنین عظیم سامان یافت. سوال مهم این است که آیا جریان متحجر روزگار امام (ره) و روزگار ما، اساسا قادر به فهم اندیشه انقلاب اسلامی است یا توان حفظ انقلاب را دارد؟ واضح است که خیر. اما همین جماعت پس از پیـروزی از آنجا که دین فروشی و ریا و ارتجاعشان در حد اعلی است! خود را میراث دار مبارزه معرفی می کنند. فصل مهمی از پروسه آزاداندیشی دینی به مبارزه پس از پیروزی با این جماعت اختصاص دارد، تصریح کلام مقتدای بزرگ ما حضرت امام خمینی (ره)در این باب است :

«در ١٥ خرداد ٤٢ مقابله با گلوله تفنگ و مسلسل شاه نبود که اگر تنها این بود، مقابله را آسان می نمود، بلکه علاوه بر آن از داخل جبهه خودی گلوله حیله و مقدس مآبی و تحجر بود، گلوله زخم زبان و نفاق و دورویی بود که هزار بار بیشتر از باروت و سرب، جگر و جان را می سوخت و می درید.... آنقدر که اسلام از این مقدسین روحانی نما ضربه خورده است از هیچ قشر دیگر نخورده است و نمونه بارز آن مظلومیت و غربت امیرالمومنین (ع) است که در تاریخ روشن است. بگذارم و بگذرم و ذائقه ها را بیش از این تلخ نکنم، ولی طلاب جوان باید بدانند که پرونده تفکر این گروه هم چنان باز است و شیوه مقدس مآبی و دین فروشی عوض شده است. شکست خوردگان دیروز سیاست بازان امروز شده اند.آنها که به خود اجازه ورود به سیاست را نمی دادند، پشتیبان کسانی شده اند که تا براندازی نظام و کودتا جلو رفته بودند. غائله قم و تبریز با هماهنگی چپ ها و سلطنت طلبان و تجزیه طلبان کردستان تنها یک نمونه است... دسته ای دیگر از روحانی نمایانی که قبل از انقلاب دین را از سیاست جدا می دانستند و سر به آستانه دربار می سائیدند، یک مرتبه متدین شده و به روحانیون عزیز و شریفی که برای اسلام آن همه زجر و آوارگی و تبعید کشیدند تهمت وهابیت و بدتر از وهابیت زدند. دیروز مقدس نماهای بی شعور می گفتند دین از سیاست جدا است، مبارزه با شاه حرام است، امروز می گویند مسئولین نظام کمونیست شده اند!... دیروز «حجتیه ای»ها مبارزه را حرام کرده بودند و در بحبوحه مبارزات تمام تلاش خود را نمودند تا اعتصاب چراغانی نیمه شعبان را به نفع شاه بشکنند، امروز انقلابی تر از انقلابیون شده اند!«ولایتی»های دیروز که در سکوت و تحجر خود آبروی اسلام و مسلمین را ریخته اند و در عمل پشت پیامبر و اهل بیت عصمت و طهارت را شکسته اند و عنوان ولایت برایشان جز تکسب و تعیش نبوده است، امروز خود را بانی و وارث ولایت نموده و حسرت ولایت دوران شاه را می خورند! راستی اتهام آمریکایی و روسی و التقاطی، اتهام حلال کردن حرام ها و حرام کردن حلال ها، اتهام کشتن زنان آبستن و حلیت قمار و موسیقی از چه کسانی صادر می شود؟ از آدمهای لامذهب یا مقدس نماهای متحجر و بی شعور» (منشور روحانیت، صص ۱۵ - ۱۴ - ۲۳ )

● نوشداروی گفتمان انقلاب اسلامی و بلااثر شدن سم تحجر

حقیقت آن است که روحانیت اصیل و مبارز و مجاهد شیعه و روشنفکری متعهد و اسلام گرا و پیرو اجتهاد فقها بودند که ذیل رهبری حضرت امام (ره) بنیان سنت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را از میان برداشتند. این جهد مبارک و تحول تاریخ ساز، ابتنا بر فلسفه ای داشت که در آن رابطه مردم و حکومت اسلامی، رابطه حق و تکلیف، رابطه آزادی و عدالت و در یک کلام بنیادهای «آزاداندیشی دینی» مشخص و آشکار شده بود، همین مولفه ها در حقیقت دافع سم تحجر و آفت سکولاریته بود. بنابراین پاسداشت این میراث در دهه چهارم انقلاب اسلامی و «اصولگرایانه» مبادی تفکر و مبانی عمل را سامان دادن، در عین حال که گفتمان انقلاب اسلامی را امتداد می بخشد و ابعاد فراملی آن را برای تحقق تام «صدور انقلاب» مهیا می سازد، شجره خبیثه تحجر و ارتجاع را می خشکاند و حاملان جزم اندیش و ماکیاولیست آن را رسوا می سازد. حضرت امام (ره) در «منشور روحانیت» به گونه ای جامع هم وجوه سلبی این مسیر را تئوریزه فرموده اند و هم خصایص ایجابی آن را. تاکید ایشان بر «ترس استکبار از اجتهاد»، «لزوم پرهیز از اختلاف بین جامعه مدرسین و طلاب انقلابی» و پرهیز از اینکه؛ «نیروهای مومن به انقلاب به اسم فقه سنتی و فقه پویا به مرز جبهه بندی برسند» تا راه برای بهره گیری دشمنان و «تقویت جناح رفاه طلب بی درد و نق بزن» گشوده شود و همچنین تاکید بر اینکه؛ «اینجانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی دانم اجتهاد به همان سبک صحیح است ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست، زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند»، خط و مشی های ایجابی ای هستند که مسیر مبارزه با سکولاریته و تحجر را می گشاید.

● سکولاریسم نقابدار

فصل مهمی از جهد عقیدتی و عملی آزاداندیشی از آنجا به مبارزه با تحجر اختصاص دارد که در بطن این رویکرد به دیانت، سکولاریسم نهانی خفته است. تحجر و بنیادگرایی در بزنگاه های تاریخی «عقل» را تعطیل می کند و حکم «جهاد» را پوچ می شمارد. این رویکرد در عین حالی که ظاهرا می کوشد دایره شمول معرفتی دین را گسترش دهد، همواره در پی محدود کردن آن است. بدین معنا که اگرچه داعیه اجرای احکام الهی را دارد، اما از آنجا که عقل فطری را تعطیل می کند و به اجتهاد پویا بهایی نمی دهد، در برابر مسائل مستحدثه یا خاموش است یا جزم اندیشانه برخورد می کند که نتیجه طبیعی، خارج شدن تنظیم این مسائل مستحدثه از دایره شمولیت دیانت است. در عین حال عطف به همین تعطیلی عقل است که دین را در اداره جامعه و سیاست ناتوان جلوه می دهد و راه را بر سکولاریسم می گشاید. آنچه که راه سکولاریسم را می گشاید، در وهله اول تحجر است، ایدئولوژی دینی اما از آنجا که عقلانی و بر پایه وحی و سنت شمولیت دین را گسترش می دهد و عصر و زمانه خود را دینی می کند، مستحکم ترین سد در برابر سکولاریسم است. اما تحجر، این سکولاریسم نقابدار، همواره خصم معرفتی و عملی گفتمان انقلاب اسلامی و آموزه های امام (ره) و رهبر حکیم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای است. از یاد نبریم که امام (ره) فرمود:«خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجر خورده است، هرگز از فشارها و سختی های دیگران نخورده است.» (منشور روحانیت، ص ۱۰)

توسط سجاد نوروزی

http://iransociety.blogfa.com