کتاب و کتاب خوانی برای نوزادان و کودکان نوپا

در نظر گرفتن چگونگی رشد حواس و توجه به رشد قوای حرکتی و محدودیت ها و کاستی های آنها می تواند راهنمای تهیه کتاب برای کودکان زیر دو سال باشد اولین گام عملی در کتاب خوانی نوزادان استفاده به جا و درست از وسایل خانگی است

● ده دلیل خواندن برای نوزادان و کودکان نوپا:

▪ کودک با صدای شما انس می‌گیرد و حس امنیت گرما و راحتی می‌کند.

▪ خواندن، نوزادان بی‌قرار را آرام می‌کند.

▪ کودک با ترانه‌ها و اصوات ریتمیک سرگرم می‌شود.

▪ در آغوش کشیدن کودک به هنگام خواندن کتاب ارتباط عاطفی عمیقی بین او و والدین ایجاد می‌کند.

▪ کودک بین خواندن و در آغوش بودن ارتباط برقرار می‌کند.

▪ لذت در آغوش کشیده شدن به تمایل برای خواندن تبدیل می‌شود.

▪ کودک گوش دادن را می‌آموزد و آمادگی برای خواندن را کسب می‌کند.

▪ کودک کم‌کم شروع به تقلید صداها و کارها می‌کند.

▪ کودک باید زبان فارسی را بشنود تا بتواند آن را بیاموزد.

▪ دلیل آخر این‌که خواندن برای کودکان خیلی جالب و مطبوع است.

● مراحل کتاب‌خوانی

در نظر گرفتن چگونگی رشد حواس و توجه به رشد قوای حرکتی و محدودیت‌ها و کاستی‌های آنها می‌تواند راهنمای تهیه کتاب برای کودکان زیر دو سال باشد. اولین گام عملی در کتاب‌خوانی نوزادان استفاده به‌جا و درست از وسایل خانگی است. وسایل معمولی مانند ملافه، پرده، لباس، حوله و غیره به‌شرط این‌که رنگ‌هائی شاد و زنده داشته باشند برای شروع مناسب هستند. این‌گونه وسایل را می‌توانیم در اطراف نوزاد بیاوریم و مرتب عوض کنیم یا آنها را به شکل کتاب در بیاوریم و ورق بزنیم. مدتی کوتاه پس از استفاده از پارچه‌های ساده رنگی و در عین حال هم‌زمان با آن نوبت به پارچه‌هائی با طرح‌های بزرگ رنگی می‌رسد. اجتناب از طرح‌های ریز و شلوغ و درهم در قدم‌های اول به کودک شیرخوار فرصت تمرکز و دقت بیشتری می‌دهد. به‌تدریج پارچه‌هائی که طرح‌های آن روی خطوط درشت پشت سرهم تکرار می‌شوند یا نگاه را به دنبال خود می‌کشانند ابزار خوبی برای تهیه کتاب می‌شوند.

ذکر این نکته که خالی از لطف نیست که پارچه‌های مقاوم، نرم و قابل شست‌وشو با رنگ‌های ثابت و بی‌خطر برای تهیه کتاب نوزادان و شیرخواران در درجه اول قرار می‌گیرند. تحقیقاتی که در زمینه محرک‌های بینائی برای نوزادان شده است، نشان می‌دهد که تضاد سیاه و سفید، رنگ‌های براق و اشیاء رنگی و متحرک، محرک‌های خوبی برای بینائی نوزاد هستند.

در ابتدا شکل مشخص و جزئیات برای کتاب نوزاد مطرح نیست، آن‌چه در اختیار نوزاد قرار می‌گیرد بیشتر باید محرکی مناسب باشد تا شکلی با جزئیات فراوان. به‌تدریج و آرام آرام نوزاد و کودک شیرخوار را آماده تشخیص شکل‌های مشخص روی زمینه‌های ساده می‌کنیم برای این مرحله نیز می‌توان از پارچه‌های ساده رنگی و افزودن طرحهائی از پارچه‌های دیگر بریده می‌شوند استفاده کرد. تحریک بصری، تمرین حرکت‌های ماهیچه‌های چشم در جهت‌های گوناگون و کمک به کشف شکل‌هائی در بین طرح‌های نامشخص از هدف‌های کتاب در این مرحله است.

در مرحله بعدی طرح‌های بزرگ و مشخص و ساده را به کتاب‌های کودک وارد می‌کنیم. انتخاب رنگ‌های خالص و متضاد و شاد در اولویت قرار می‌گیرند. اگر امکان به کارگیری شکل‌های آشنا برای کودک وجود داشته باشد کیفیت کار به مراتب افزایش می‌یابد. مثلاً استفاده از تصویر ساده صورت انسان و اشیای آشنای دیگر.

در گام‌های بعد به‌تدریج شکل‌های کوچک در زمینه ساده در جهت‌های مختلف وارد کتاب‌ها می‌شود. هدف از این کتاب‌ها شناسائی و درک تصویرهای موجود در آنها نیست، بلکه همان‌طور که ذکر شد نوعی تمرین و حرکت ماهیچه‌های چشم در جهت‌های گوناگون و تحریک حس بینائی است. در این مرحله توجه به رنگ‌های شاد و متضاد و سیاه و سفید نباید ما را از ارائه طرح‌ها و نقش‌های هماهنگ غافل کند. پس از ارائه این‌گونه کتاب‌ها آشنا کردن چشم کودک شیرخوار با تصویر اشیاء و عناصر آشنا و آماده کردن او برای کشف شکل‌ها و خطوط معین، به‌سوی دادن خط داستانی به موضوع کتاب‌ها می‌رویم. داستان‌ها بسیار ساده و کوتاه و مناسب بچه‌های چند ماهه برای کتاب‌های این مرحله مفید است. از حدود سه چهار ماهگی به بعد می‌توانیم از کتاب‌های معمولی و کتاب‌های تصویری مخصوص کودکان بزرگ‌تر، نمایشگاه‌های کوچک خانگی درست کنیم و شیرخواران را به تماشای آنها ببریم.

● چگونگی و شرایط کتاب‌خوانی با بچه‌های زیر دو سال

در کتاب‌خوانی با بچه‌های کوچک همواره باید به این نکته توجه کنیم که قرار نیست به آنها آموزش مستقیم بدهیم یا کتاب را به آنها تحمیل کنیم. هدف تقویت توانائی‌های آنهاست برای ارتباط با کتاب، کتاب‌خوانی در آینده، لذت بردن از کتاب و احترام به آن.

محیط انسانی پیرامون بچه‌ها، یعنی کتاب‌خوان بودن اطرافیان، به همراه وسایل و ابزاری که در محیط زندگی وجود دارد می‌تواند در کتاب‌‌خوان شدن بچه‌های کوچک بسیار تأثیر بگذارد. شیرخواران وقتی گرسنه نیستند و تمیز هستند و خوابشان نمی‌آید، بهترین وقت استفاده از کتاب را دارند و وقتی به‌دلیل عدم امکان خزیدن یا راه رفتن نمی‌توانند دنیای اطراف خود را گسترش و تغییر دهند، بهترین فرصت را دارند که این گستردگی و تغییر به شکل موقعیت کتاب‌خوانی به سراغشان برود. دستورالعمل خاصی برای این‌که چه ساعت یا چه مدتی برای ارائه کتاب به شیرخواران مناسب است وجود ندارد.

تشخیص میزان آمادگی یا خستگی آنها با بزرگ‌ترهائی است که رابطه‌های عاطفی و نزدیک‌تری با آنها دارند. این بزرگ‌ترها به سادگی متوجه این موضوع می‌شوند و کتاب‌خوانی را با توجه به آمادگی کودک آغاز کرده و با درک خستگی آنها به پایان می‌رسانند. بهترین وضعیت قرار گرفتن نوزادان و شیرخواران برای دیدن کتاب، راحت‌ترین وضع آنهاست. برای مثال حال خوابیده به پشت یا پهلو برای نگاه کردن به کتاب وضعیت خوبی است، همین‌طور حالت نیمه‌نشسته و دراز کشیده در آغوش مادر.

در همه حال کودک باید راحت باشد و بتواند رابطه پیوندی با مادر یا شخصی که می‌خواهد کتاب را به او نشان دهد برقرار کند، تا به این ترتیب هنگام دیدن کتاب از نظر عاطفی ارضا شود. شنیدن در کتاب‌خوانی مکمل دیدن و حتی فراتر از آن عمل می‌کند، خانواده و مربی باید به فکر تقویت محیط شنوائی کودک نیز باشد. بچه‌های خیلی کوچک باید ضمن دیدن بشنوند، حتی بدون دیدن هم باید بشنوند برای مثال از طریق لالائی‌ها.

نوزادان با گوشی تکامل یافته‌تر از چشم پا به جهان می‌گذارند. صدای مادر از صدای قلب او گرفته تا کلام موزون و ملایمش، شیرین‌ترین محرک شنوائی برای نوزاد به حساب می‌آید. هم‌چنین هر صدای ملایم انسانی و نوای مناسب و دلنشین موسیقی نیز می‌تواند محیط شنوائی او را مطلوب‌تر کند. اما کتاب‌های نوزادان و شیرخواران به‌ویژه در مراحل اول، مثل کتاب‌های بچه‌های بزرگ‌تر حاوی یک خط داستانی یا موضوع خاص نیستند که بتوان هم‌زمان با نشان دادنشان، آنها را خواند یا تعریف کرد.

پس تا آن‌‌جا که ممکن است مادر و اطرافیان نوزاد و کودک شیرخوار باید با قرار دادن کودک در موقعیت مناسب خواندن، برایش شعرهای آهنگین و ساده زمزمه کنند. به‌تدریج که کودک بزرگ‌تر می‌شود می‌توان علاوه بر کلام آهنگین از کلامی قصه‌گونه نیز بهره جست. فراموش نکنیم که قصد ما یاد دادن شعر به نوزادان و شیرخواران نیست، بلکه می‌خواهیم کلامی آهنگین و زیبا در گوششان زمزمه کنیم. گاه نیز می‌توانیم کودک خردسال را با کتاب مخصوصش تنها بگذاریم یا بگذاریم در سکوت کتابش را تماشا کند و ما فقط در کنارش حضور داشته باشیم.

نسترن پورصالحی، کارشناس کتابداری و اطلاع‌رسانی