هیچ کس تاسف نخورد

۸۴ سال پس از رفتن قاجارها

«مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت ایران، انقراض سلسله قاجاریه را اعلام کرده و حکومت موقتی را حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص رضاخان پهلوی واگذار می نماید. تعیین حکومت قطعی موکول به نظر مجلس موسسان است که برای تغییر مواد ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ و ۴۰ متمم قانون اساسی تشکیل می شود.» آن زمان که رضاخان پذیرفت اندیشه جمهوریخواهی موجد آشوب اجتماعی است و با دستگیری فعالان کمونیست بر این نکته تاکید ورزید که از دیدگاه او «نهاد پادشاهی مشروطه بهترین مانع در برابر خطر بلشویسم است» به تدریج معلوم شد رضاخان، امرای ارتش و نمایندگان تجددخواه مجلس و روشنفکران حامی او اندیشه براندازی قاجار و نشاندن خود رضا پهلوی بر تخت طاووس را جایگزین طرح جمهوریخواهی کرده اند.

در همان زمان بود که نمایندگان محافظه کار مجلس شایع کردند دربار قاجار پنهانی با شیخ خزعل علیه دولت مرکزی وارد مذاکره شده است و اندکی بعد علما نیز تصویری از احمد شاه را منتشر ساختند که کلاه حصیری اروپایی به سر داشت و همراه با چند زن فرانسوی در پاریس دیده می شد. تلاش برای جانشین ساختن رضاخان به جای احمد شاه تا به آنجا پیش رفت که بازاریان تبریز در این شهر دست به اعتصاب زدند و در تلگرافی اعلام کردند اگر مجلس رضا پهلوی را به جای احمد شاه ننشاند آذربایجان را از ایران جدا خواهند کرد، رضاخان در مهرماه دیگر مانعی بر سر راه خود نمی دید. او هنگامی که متوجه شد دولت انگلستان واکنشی نسبت به تغییر سلطنت نشان نخواهد داد و در بین گروه های مختلف هم نسبت به این برنامه مخالفتی نخواهد شد مجلس را تحت فشار قرار داد.

تا این زمان علی اکبرخان داور، عبدالحسین تیمورتاش و محمد تدین اعضای برجسته فراکسیون تجدد مجلس موفق شده بودند اکثریت مجلس را در این راه با خود همراه سازند. اکثریت مجلس در این دوره عبارت بودند از نمایندگان ائتلافی فراکسیون تجدد (حدود ۴۰ نماینده) که رهبری آنها بر عهده سیدمحمد تدین بود. در بیرون از مجلس هم گروهی در مدرسه نظام گرد آمدند و با توزیع شبنامه خواهان خلع قاجاریه شدند. در ایالا ت هم امرای ارتشی مردم را تحریک می کردند تا با فرستادن تلگراف از مجلس درخواست خلع قاجار را کنند. مستوفی رئیس مجلس البته چنین درخواست هایی را بایگانی می کرد اما با استعفای او و ریاست تدین بر مجلس، طرح انقراض قاجار در دستور کار قرار گرفت. ماده واحده یی که توسط علی اکبر خان داور روشنفکر ایرانی و مشاور نزدیک رضاخان تهیه شده بود در جلسه علنی مجلس و پس از قرائت تلگراف های ایالات خوانده شد.

● نخست وزیر باشد نه شاه

«اگر صدهزار رای هم بدهید باز کارتان خلا ف قانون اساسی است.» این جمله یی بود که آیت الله حسن مدرس در روز رای گیری برای انقراض قاجار خطاب به نمایندگان طرفدار رضاخان با عتاب و فریاد گفت و جلسه را به اعتراض ترک کرد. طرح انقراض پادشاهی قاجار اگرچه مخالفانی به اندازه انگشتان یک دست داشت اما کیفیت مخالفان بسیار بیشتر بود.

سید حسن مدرس، دکتر مصدق، تقی زاده، حسین علا ء، ملک الشعرای بهار و دولت آبادی نمایندگانی بودند که به انقراض قاجار رای مخالف دادند. با این وجود مخالفان همه از اقدامات مثبت رضاخان در برقراری امنیت کشور به نیکی یاد کردند. دکتر مصدق که طولانی ترین نطق را در مخالفت با انقراض قاجارها بیان کرد البته به بی کفایتی و بی لیاقتی این شاهان اذعان داشت و گفت؛ «بنده کاملاً از سلا طین قاجار مایوس هستم، زیرا آنها در این مملکت خدمتی نکرده اند که قابل دفاع باشد. اما رضاخان خدمات بزرگی انجام داده که امنیت مهم ترین آنها است.» با این وجود مصدق به نکته مهمی در سخنان خود اشاره کرد که درد تاریخی ایران از زمان انقلاب مشروطه است. مصدق به صراحت و در سال ۱۳۰۴ در مجلس یادآوری می کرد شاه طبق قانون مشروطه مسوولیتی ندارد و تنها باید سلطنت کند. او ۳۰ سال بعد در جریان دادگاهی که پسر رضاشاه برای او برپا کرده بود باز هم به همین شکل استدلال کرد. به اعتقاد او «کشور ما مشروطه است بنابراین کسی نمی تواند قبول کند در یک مملکت مشروطه شاه مسوول باشد. رضاخان در مقام ریاست الوزرایی مثمرثمرتر خواهد بود؛ در کشور مشروطه نخست وزیر مهم است نه شاه. رضا پهلوی نخست وزیر و فرمانده کل قوای فوق العاده یی است، اما دادن هر نوع مقام اضافی، او را به فرد خطرناکی برای قانون اساسی عزیزمان تبدیل می سازد.»

● عوام فریبی رضاخان

مخالفت های بیان شده در مجلس البته بی فایده بود چرا که رضاخان و مجموع طرفدارانش از راه های مختلفی نمایندگان را راضی به تصویب انقراض قاجار ساخته بودند چنان که ملک الشعرای بهار به دنبال افشای احتمال ترورش توسط مخالفان سلطنت قاجارها در جلسه نهایی شرکت نکرد و برخی دیگر از مخالفان با تهدید دستگاه پلیسی رئیس الوزرا روبه رو شدند. این همه علاوه بر آن بود که اکثریت مشخصی از مجلس و البته افکار عمومی دیگر سلطنت قاجار را نمی خواست.

سرانجام ماده واحده به رای گذاشته شد که با ۸۰ رای موافق و پنج رای مخالف به تصویب رسید. بلا فاصله این خبر به سراسر کشور مخابره شد و بعدازظهر همان روز افسران ارشد ارتش به دستور رضاخان به کاخ گلستان رفته و محمدحسن میرزای ولیعهد را از کاخ اخراج کردند و به سرحد عثمانی منتقل ساختند تا به برادرش در پاریس بپیوندد. رضاخان با صدور بیانیه یی ضمن ابراز انزجار از خاندان قاجاری از مردم خواست برای آبادانی کشور تلا ش کنند. همچنین با صدور فرمانی ذکاءالملک فروغی را به عنوان رئیس دولت موقت منصوب کرد. رضاخان که طبق مصوبه مجلس اختیار مملکت به شخص او واگذار شده بود تلاش کرد با اقدامات مشخصی رضایت توده مردم را به دست آورد هم از این رو رضاخان فروش مشروبات الکلی را ممنوع کرد، قیمت نان را پایین آورد و قماربازی را غیرقانونی اعلام کرد. او همچنین اعلان داشت دو آرزوی بزرگ او در زندگی دستیابی به صلح و امنیت برای مردم و اجرای شرع مقدس اسلام است. روز ۱۲ آبان لورین سفیر انگلستان به دیدار رضاخان رفت و به او تبریک گفت و یادداشت دولت بریتانیا مبنی بر به رسمیت شناختن حکومت موقت را تسلیم وی کرد. سفرای شوروی، آلمان و ایتالیا نیز به دیدار شاه جدید رفتند.

● احمد شاه یا احمد علاف

آشوب و نا آرامی، عدم ثبات سیاسی و فقدان یک دولت مرکزی قدرتمند مهم ترین ویژگی های حکومت شاه بداقبالی بود که در ۱۲ سالگی و با فشار مشروطه خواهان از خانواده اش جدا شد و بر تخت طاووس نشست. او پس از کودتای انگلیسی اسفند ۱۲۹۹ و برآمدن رضاخان دیگر عملاً تمایلی به ماندن در تهران و اداره کشور نداشت.

این وضعیت خاندان قاجار و عدم موفقیت طبقه حاکم در اجرای کارکردهایش در کنار قهر روشنفکران از حاکمان قاجار چنان وضعی را به وجود آورده بود که مطبوعات تهران شاه ایران را با کنایه نه احمد شاه که احمد علاف می نامیدند. دولت های خارجی روس و انگلیس هم در راستای منافع خود آنچنان در ضعیف ساختن و آلت دست نشانی در تهران ممارست کردند که دیگر آبرویی برای خاندان قاجار باقی نمانده بود تا مگر بر اساس آن برای باقی ماندن سلطنت و تاج و تخت در این خانواده قدیمی تلاشی شود. بحران مشروعیت حکومت قاجار را دربرگرفته بود. وزیر مختار انگلیس سر لورین به دنبال سقوط قاجار می گوید؛«اثری از تاسف برای انقراض قاجار ندیده است.»

امیر حسین دهقان