معرفی استاندارد Z۳۹ ۵۰

در سال ۱۹۸۰ میلادی پروژه سیستم های مرتبط به صورت توافقی برای ارتباط کتابخانه کنگره به شبکه اطلاعاتی کتابخانه های حقیقاتی,شبکه کتابخانه های غرب ومرکز کتابخانه ای کامپیوتر پیوسته طراحی و اجرا شد

استاندارد Z۳۹.۵۰، نام یک استاندارد ملی برای بازیابی اطلاعات از سیستم های مختلف کامپیوتری است که در تبادل وبازیافت انواع مختلف اطلاعات نظیر متن ، تصویر و چندرسانه ای ها در یک محیط شبکه ناهمگن به کار برده می شود و به عنوان یک پروتکل شبکه ، کنترل مجموعه ای از قوانین منظم، فرمت ها و روش های استفاده شده بوسیله کامپیوترها و تأثیر متقابل آنها با یکدیگر را بر عهده دارد. این استاندارد به یک رایانه ( سرویس گیرنده ) امکان می دهد به جستجو و بازیابی اطلاعات در رایانه ای دیگر( سرویس دهنده) بپردازد. Z۳۹.۵۰ هم از نقطه نظر فنی و هم به لحاظ استفاده گسترده در نظام های کتابخانه ای از اهمیت برخورداراست. در این مقاله تاریخچه پیدایش این استاندارد ، چگونگی عملکرد، مراحل فرایند جستجو و کاربردهای کتابخانه ای آن مورد بررسی قرار گرفته است.

● مقدمه

با افزایش فزاینده تعداد مدارک ، نیاز به استاندارد سازی قالب و سازماندهی پیشینه ها اهمیت پیدا می کند . به منظور سهولت بازیابی اطلاعات نیاز به یک پروتکل ارتباطی می باشد که متعلق به کسی نبوده و بر اساس استاندارد تهیه شده باشد. Z۳۹.۵۰ یک استاندارد اساسی است که به هیچ رده خاصی از اطلاعات یا هیچ نوع خاصی از پایگاه های اطلاعاتی مرتبط نیست اما تأکید آن بر اطلاعات کتابشناختی می باشد. استاندارد Z۳۹.۵۰ توافق نامه ای برای اتصال داخلی سیستم های باز می باشد و تعیین می کند که چگونه یک سیستم می توا ند با سایر سیستم ها برای جست وجو در پایگاه های اطلاعاتی و دریافت رکورد ها فعال باشد.

● تاریخچه

در سال ۱۹۸۰ میلادی پروژه سیستم های مرتبط به صورت توافقی برای ارتباط کتابخانه کنگره[۱] به شبکه اطلاعاتی کتابخانه های تحقیقاتی[۲] ،شبکه کتابخانه های غرب [۳]ومرکز کتابخانه ای کامپیوتر پیوسته [۴] طراحی و اجرا شد . مطابق اهدف این پروژه کاربر هر یک از سیستم های فوق باید بتواند بدون دانستن فرمان های خاص در سایر سیستم ها جست وجو کند. اولین مرحله این پروژه در سال ۱۹۸۷ تکمیل شد . تاقبل از سال ۱۹۹۲ از این استاندارد به طور آزمایشی استفاده می شد . در کنفرانس انجمن کتابداران آمریکا در سانفرانسیسکو در سال ۱۹۹۲ این استاندارد برای استفاده عمومی معرفی شد. سازمان ملی استانداردهای اطلاعات[۵] استانداردهایی را برای سازمان ملی استاندارد آمریکا [۶]وضع می کند NISO معرف سازمان های اصلی حرفه ای و سازمان های تجاری عمده در رشته های کتابداری ، اطلاع رسانی ، نشر و امور وابسته است استانداردها همگی بر اساس قبول وتوافق داوطلبانه هستند.مسئولیت معرفی این استاندارد به جامعه کتابداری و اطلاع رسانی به عهده کمیته استاندارد فنی برای خودکار کردن کتابخانه [۷] گذاشته شده است و در کنفرانس انجمن تکنولوزی اطلاعات و کتابخانه [۸]به عنوان استانداردی برای بازیابی اطلاعات به جامعه کتابداری عرضه شده است . درحال حاضر کتابخانه کنگره آمریکا به عنوانن سازمان مسئول ، مرافبت ونگهداری از این استاندارد را به عهده دارد . مرکز اتوماسیون کتابخانه فلوریدا نیز مسئولیت ویرایش استاندارد را برای سازگاری با سیستم های اطلاعاتی به عهده دارد . تا کنون چهار نسخه از این استاندارد ارائه شده است: نسخه اول در سال ۱۹۸۸ ، نسخه دوم در سال ۱۹۹۲ ، نسخه سوم در جولای سال ۱۹۹۵ و نسخه چهارم در پاییز ۱۹۹۵ در اختیار کاربران قرار گرفته است .

علت نیازبه استانداردها در تبادل و بازیابی اطلاعات

جیمز مایکل به Z۳۹.۵۰ عنوان استاندارد بازیابی اطلاعات را داده است زیرا استاندارد مذکور ابزاری برای حمایت از بازیابی اطلاعات است . او دلایل نیاز به استاندارد بازیابی اطلاعات را به صورت زیر برشمرده است:

- اتصال داخلی و متقابل و عملکرد متقابل یک کاربر را قادر می سازد که به جای صدها رابط کاربر سیستم های نرم افزاری و سخت افزاری ناسازگار یک رابط کاربر واحد را مورد استفاده قرار دهد

- رشد شبکه ها کتابداران را به تلاش در پیدا کردن راه های دستیابی و استفاده از اطلاعات می اندازد.

- یک استاندارد ابزاری دقیق و عملی برای برقراری ارتباط بین کامپیوترهاست .

- کتابداران و کتایخانه ها باید مدل های جدیدی را برای جایگزینی توافق های چاپی همکاری بین کتاخانه ها گسترش دهند . مفهوم جدید وابستگی کتابخانه ها یه یکدیگر نه تنها شامل موادچاپی ، بلکه دستیابی جهانی به اطلاعات با قابلیت عملکر د متقابل است .

- کتابخانه ها و کتابداران مسئله عصر شبکه ها را بدون گسترش استانداردهای قابل عملکرد متقابل نمی توانندحل کنند.

به طور خلاصه امروزه شبکه ها اصلی ترین مسئله ای هستند که کتابخانه ها با آن مواجه هستند و قابلیت عملکرد متقابل بازیابی اطلاعات موضوع کلیدی در رابطه با شبکه هاست ازجمله عوامل موثر و معتبر جهت به کارگیری و استفاده از استانداردهای بازیابی اطلاعات چون Z۳۹.۵۰ می باشد.

● چگونگی عملکرد Z۳۹.۵۰

برای درک بهتر استاندارد ابتدا لازم است مفهوم عمومی تر مدل شبکه کمپیوتری که اتصال داخلی سیستم های باز نامیده می شود، مورد توجه قرار گیرد . اتصال داخلی سیستم های باز ارتباط را به چندین سطح یا لایه ارتباطی تقسیم می کند. چهار سطح پایینی ( فیزیکی ، پیوند داده ها ، شبکه ،حمل) با اجزاء فیزیکی ارتباط متقابل سروکار دارند و سه سطح بالاتر( جلسه ، نمایش ، کاربرد) اجزاء منطقی و توالی عملیات مانند فعال کردن یک جلسه ، ارسال یک تقاضا ، دریافت جواب و خاتمه دادن به جلسه را تعریف می کنند. سه سطح بالاتر مستقل از چهار سطح پایین عمل می کنند . در نتیجه به جای یک پروتکل چندین پروتکل لازم است. این پروتکل ها در سطوح سلسله مراتبی سازماندهی می شوند. پروتکل ها در مورد لایه های بالاتر برای خدمات کاربردی و پروتکل های لایه های پایین تر نیز در ارتباط با انتقال اطلاعات بین سیستم ها عمل می کنند . با مستقل فرض کردن هر یک از سطوح به آسانی می توان پروتکل یک سطح را بدون تأثیر بر سطوح دیگر تغییر داد.

استاندارد Z۳۹.۵۰ بوسیله لایه هفتم ( کاربرد) در مدل هفت لایه ای [۹]امکان دستیابی به محیط سیستم را فراهم می کند. این استاندارد دستیابی به محیط یک کامپیوتر را برای سئوال از پایگاه داده های کامپیوتر دیگر امکان پذیر می سازد و مراحل و ساختار عملیات لازم برای چنین مبادله ای را مشخص می کند و سبب می شود کاربر هرسیستم نرم افزار کتابخانه ای بتواند به راحتی با هرسیستم دیگر ارتباط برقرار کند.

شروع نسل چهارم کامپیوترها و استفاده از ریز پردازنده ها در آن ها منجر به پیدایش سیستم های مشتری/ خدمتگذار شد.استاندارد Z۳۹.۵۰ با بهره گیری از روش سرویس دهنده/ مشتری طراحی شده است .

● سرویس گیرنده یا مشتری Z۳۹.۵۰ چیست؟

سیستمی است که از طریق جست وجوی محاوره ای اجازه دارد تا یک یا چند مجموعه را به طور همزمان از اینترنت جست وجو نماید . این کاربر به عنوان مبدأ یا درخواست کننده شناخته می شود . از این طریق فقط می توان مجموعه هایی را جست وجو کرد که سرویس دهنده آنها از Z۳۹.۵۰ استفاده می کند.

سرویس دهنده Z۳۹.۵۰ چیست ؟ سرویس دهنده اجزاء یک نرم افزار می باشد که درخواست جست وجو را از سرویس گیرنده دریافت می کند .یک بار که شما سرویس گیرنده Z را در رایانه خود نصب می نمایید مجموعه شما برای جست وجو توسط سرویس گیرنده های Z قابل دسترس خواهد بود . هنگامی که یک درخواست دریافت می گردد . سرویس دهنده Zیک پایگاه اطلاعاتی و داده های کتابشناختی را جست وجو می کند و نتایج را برای سرویس گیرنده ارسال می کند. سرویس دهنده به عنوان مقصد یا پاسخ دهنده شناخته می شود.

● مراحل فرایند جست وجو در Z۳۹.۵۰

در طول یک جلسه( نشست) ، مشتری Z و سرور Z یک سری از پیام ها را باهم مبادله میکنند . هر پیامی به عنوان یک سرویس فنی مشخص می شود . سرویس ها به تسهیلاتی گروه بندی می شوند که در هرجلسه Z حدود یازده نوع تسهیلات وجود دارد .خدمات اصلی و هسته ای که در هر جلسه اتفاق می افتد عبارتند از:

۱) شروع جلسه

۲) جست وجو

۳) بازیابی

۱) شروع جلسه[۱۰]

یک مذاکره مقدماتی بین مشتری Z و سرور Z در مورد چگونگی ارائه خدمات انجام می گیرد و به این ترتیب مشتری با سرور اتباط برقرار می کند و یک سری پارامتر هایی را برای جلسه پیشنهاد می کند . سرویس دهنده می تواند تغییراتی در آنها ایجاد کند و اگر در انتها هر دو به توافق رسیدند ، همکاری بین آن دو آغاز می شود . پارامتر هایی که در شروع جلسه پیشنهاد می شوند عبارتند از :

- نوع ورژن Z که باید استفاده شود.

- تأیید امنیتی: این عملکرد ممکن است همیشه لازم نباشد ولی سرور می تواند تأیید هویت کاربر و مراجعی که می خواهند به منابع دسترسی پیدا کنند را بخواهد.

- انتخابات: عبارت است از یکسری از پاسخ های بله/ نه در مورد استفاده از قابلیت های خاص که ممکن است استفاده وجست و جو شوند و مورد بازیابی قرار گیرند . البته عملکرد های اصلی به طور معمول اجازه داده می شوند .دیگر مواردی که در این مرحله اجازه داده می شوند یا ممکن است اجازه داده شوند عبارتند از : عملکرد حذف، پویش ، مرتب سازی ، خدمات گسترده ، کنترل دستیابی ، کنترل منبع و...

۲) جست وجو[۱۱]

مشتری تقاضای جست وجو می کند و سرور پاسخ می دهد اطلاعات رد وبدل شده عبارتند از : نوع سئوال ، پایگاه داده ها ی مقصد ، حداکثر تعداد رکورد هایی که باید در هر بار برگردانده شود و تعداد رکوردهای یافت شده که با پارامترها ی جست وجو مطابقت می کند .در این مرحله قدرت استاندارد تعیین می شود این استاندارد، اجازه طراحی جست و جوهای پیچیده با بیشترین انعطلاف را می دهد.

یشیلا نعیمی

مدرس دانشگاه پیام نور- واحد شهرضا

کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی

ادداشت ها

[۱] Library of Congress

[۲] Research Libraries Information Network(RLIN)

[۳] Western Libraries Network(WLN)

[۴] Online Computer Library Center(OCLC)

[۵] National Information Standard Organization(NISO)

[۶] American national Standard Institute(ANSI)

[۷] Technical Standadard Library AutomationCommittee(TESLA)

[۸] Library and Information Technology Association(LITA)

[۹] Open Systems InterconnectionOSI)

[۱۰] Initialization

[۱۱] Search

[۱۲] Retrieval

[۱۳] Present Records

[۱۴] Segment Records

[۱۵] Result –set Delete

[۱۶] Access Control

[۱۷] Accounting/resource Control

[۱۸] Sort

[۱۹] Browse

[۲۰] Extended Services

[۲۱] Explain

[۲۲] Termination

[۲۳] Application Protocle Date Unites(APDUS)

منابع

۱- آرمز ، ویلیام(۱۳۸۰).کتابخانه های دیجیتال . ترجمه : زهیر حیاتی ، هاجر ستوده . تهران : نشر کتابدار.

۲- پرتو ، بابک . استاندارد Z۳۹.۵۰ ، پروتکل سیستم های مرتبط و ایستگاه کاری محقق . اطلاع رسانی ، ۱۲(۴) :۲۵-۴۰.

۳- پرتو، بابک(۱۳۷۵). گسترش دسترسی به اطلاعات با Z۳۹.۵۰. اطلاع رسانی، ۲ (۱۴و۱۵): ۱۵-۲۰.

۴- روحانی ، زهرا(۱۳۷۸) . Z۳۹.۵۰ مناسب ترین استاندار تعریف شده و تنها رابط مطمئن در تبادل اطلاعات کتابخانه ای در فهرست های رایانه ای در کتابخانه های ایران ( مشهد ، دانشگاه فردوسی :۲۸-۲۷ آبان) به کوشش رحمت اله فتاحی . تهران : دانشگاه فردوسی مشهد و مرکز اطلاع رسانی خدمات علمی جهاد.

۵- کلهری ، ناصر(۱۳۸۰) . استاندارد بازیابی اطلاعات Z۳۹.۵۰ . نرم افزار های اطلاع رسانی، ۴۷۵:۱-۴۸۲.

۶- محمدی فر ، داوود(۱۳۸۳) . معرفی راهکار عملی برای ایجاد شبکه اطلاعات پزشکی بین کتابخانه های پزشکی بر اساس تجربه مارک کنگره و ایده یونی مارک ایفلا . ارائه شده در همایش کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی ( اصفهان ، ۱۱-۱۰ اردیبهشت).

Scolari,Antonio(۱۹۹۶).World Wide Web and Z۳۹.۵۰:two information retrieval standards compared.Associazione italan biblioteche. Bollettin AIB.۴:۴۰۸-۴۰۹.

Pierre,Margaretst.Z۳۹.۵۰ for Full-Text Search and Retrieval .Blue Angel Technologies.

Finnigan,Sonya. Z۳۹.۵۰ Made a Simple.Dstc.university of Queen Sland QLD۴۰۷۲.

http://www.loc.gov

http://www.biblio-tech.com/html/z۳۹-۵۰html

http://www.biblio-tech.com/html/z۳۹-۵۰part۲.html

http://www.ariadne.ac.uk/issue۲۱/Z۳۹.۵۰/

http://www.archive-dstc.edu.au/RDU/reports/Zreviews/Z۳۹.۵۰-client-survey.html

http://www.dlib.org/dlib/april۹۷/۰۴/linch.html

---