آن یك سال آخر

امام ره نسبت به آنها و تبیین آن براساس هندسه نگاه و افق كلی اندیشه و شخصیت و شناخت و نیز شیوه مدیریت, ساماندهی, جریان سازی و هدایتگری ایشان , منظر پژوهشی گسترده ای را در دور نمایی از آفاق شخصیتی و سلوك رهبری آن یگانه دوران به روشنی پیش چشم می گشاید

اینك، نزدیك به دو دهه از معراج آن مبشر مطلع الشمس مشرق توحید و منادی عصر فراموش شده عالم به غیب در عصر محو «معنا» و محاق «یقین»، آن كه فاتح منظومه كرامات كامل انسان در اتصال با مناهج قدسی سر وصول و تشرف به سرچشمه نورالانوار «عبودیت» و «عرفان» بود می گذرد.

آن كه آسمان، در راز هستی شگفت و خداگونه اش، خویش را به تمامی بر اهل زمین تابید و میراث همه پیامبران و سنت مصلحان در تباهی تاریخ بی «آرمان» و «ایمان» و «راز» عصر حاكمیت مطلق اتوریته اتوپیای مدرن، كه چیزی جز تسلیم و تمكین به وضع موجود نبود، عصر سلطه هژمونی «تكنیك»، «توسعه» و «تمدن تولید و مصرف» بر تقدیر تاریخی انسان، در سخن و سیمای او درخشش از سر گرفت و آذرخش جان پراعجازش، مفتاح ملكوت «صدق و سلام» و مشارق فیض و فتوحات «وحی» و «ولایت» شد و كوله بار آن امانت برجای مانده را در عصر فراموشی «فطرت» بر دوش كشید و كاروان شب زدگان و اسیر ماندگان طلسم «شك» و «شكست» را به شهود آفتابی ترین حقیقت عالم برد و به كهكشان نور واصل كرد...

● اما قصه ما در این نوشتار نگاهی تحلیلی به یك سال واپسین حیات الهی

امام خمینی (ره) در میان ماست. نظری به اجمال بر حوادث و اتفاق هایی كه از آغاز سال ۱۳۶۷ تا خردادماه ۶۸ و عروج آن عزیز، از پی یكدیگر رخ داد. حجم و دامنه و شعاع بازتاب، نفوذ و اثرگذاری این رخدادها بر روند تحولات و سیر سرنوشت انقلاب و نظام، كیفیت و نحوه وقوع این حوادث و جست وجوی مواضع، تحلیل ها، برخوردها و واكنش ها و چگونگی نسبت و تعامل و زاویه دید امام (ره) نسبت به آنها و تبیین آن براساس هندسه نگاه و افق كلی اندیشه و شخصیت و شناخت و نیز شیوه مدیریت، ساماندهی، جریان سازی و هدایتگری ایشان ، منظر پژوهشی گسترده ای را در دور نمایی از آفاق شخصیتی و سلوك رهبری آن یگانه دوران به روشنی پیش چشم می گشاید.

وسعت، امتداد و كیفیت این حوادث در فاصله ای كوتاه و دامنه تأثیرگذاری هر یك بر حالات و روحیات و كلام حضرت امام (ره) به حدی پراهمیت و بایسته بازشكافی و تعمق است كه هر مطالعه ای بر محور سیره سیاسی و سلوك معنوی، روحی و عرفانی آن عزیز بدون دریافت نقش محوری سال آخر عمر ایشان ناقص و بی ثمر خواهد بود.

پیش از ورود به بحث باید ضرورت یك بررسی جامع و دقیق بر مراحل و مقاطع مختلف حیات و حركت امام (ره) از آغاز عمر تا رحلت را با استناد به منابع مطالعاتی موجود، مستندات، مكتوبات، خاطرات و ... بر پایه روشی متریك، میان رشته ای، متكثر و بینامتنی و مشتمل بر وجوه متنوع و متعدد شخصیتی امام (ره) براساس دوره بندی و سیر تاریخی یادآور شد كه مقطع مورد اشاره و بحث ما نیز می تواند حلقه ای از این زنجیره به شمار آید. این گفتار، تنها طرح موضوع و رهیافتی به یك گستره تحلیلی و پژوهشی وسیع تر می تواند بود.

* مقطع مورد نظر (۶۸ ـ ۶۷) دربرگیرنده شماری از مهم ترین حوادث تاریخ انقلاب و ایران بود. سال ۱۳۶۷ با انتخابات مجلس سوم آغاز شد كه با موشك باران سنگین تهران توسط عراق و افزایش حجم گسترده سلاح شیمیایی در حلبچه و دیگر مواضع تثبیت شده توسط نیروهای ایران از سوی رژیم بعث و ورود جنگ به دوره ای بحرانی و پرتلاطم، همراه بود:در این انتخابات، اولین صف بندی سیاسی درون نظام نیز پس از سال ۶۰ با اعلام انشعاب مجمع روحانیون مبارز از جامعه روحانیت كه تنها تشكل فراگیر، مسلط و مرجع سیاسی و روحانی داخل حاكمیت محسوب می شد در حال شكل گیری بود. پیام مهم امام (ره) به مناسبت انتخابات در این شرایط منتشر شد. این پیام آغازگر جریانی شد كه از آن پس در تمامی سخنان امام (ره) تا هنگام رحلت انعكاس و امتداد یافت و آن تبیین و تشریح دو تلقی از اسلام: اسلام آمریكایی و اسلام ناب محمدی (ص) و مرزبندی روشن و ترسیم دقیق افق های این دو بود كه به عنوان اصلی ترین محور و اندیشه مركزی

(Light motif) در تمامی مواضع و رویكردهای ایشان از آن پس با جدیت و وضوح و تأكید و به طور بی وقفه دنبال شد.

در ۲۸ تیر این سال پیام تاریخی و سرنوشت ساز امام (ره) كه طی آن ایران به طور رسمی قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل مبنی بر آتش بس را پذیرفت صادر شد و استراتژی كلی انقلاب و چشم انداز آینده نظام در آن ترسیم گردید. در شهریور این سال فتوای راهگشا و روشنگر امام (ره) در مورد شطرنج و موسیقی و آلات مشتركه بازتاب فراوان و فراگیری چه در حوزه ها و مجامع فقهی و چه در سطح عمومی و فرهنگی یافت و ایشان در پاسخ به نامه انتقادی یكی از مدرسان حوزه علمیه موضع خود را به نحوی روشن تر تبیین كردند.

در دی ماه این سال پیام تاریخی ایشان به گورباچف رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق تسلیم وی گردید كه در آن سقوط قریب الوقوع نظام كمونیستی و جهان سوسیالیسم و اردوی شرق پیش بینی شده بود.

در بهمن این سال فتوای مهم امام (ره) مبنی بر ارتداد و قتل سلمان رشدی (نویسنده كتاب كفرآمیز آیات شیطانی) انتشار یافت كه خود منشأ تحولات و پیامدهای بسیاری در جهان اسلام و دنیای غرب شد و سیر روابط ایران با جهان غرب و اتحادیه اروپا را تحت الشعاع قرار داد. در اسفند همین سال پیام ایشان به روحانیت منتشر گردید كه در آن با معرفی تقدس نمایی و تحجر و كژاندیشی و تنگ نظری به عنوان بزرگ ترین خطر و چالش حوزه ها و روحانیت، افق آینده و دورنمای فقاهت و اجتهاد را تعیین كردند.

در آغاز سال ۶۸ نامه مهم ایشان مبنی بر عزل آقای منتظری از قائم مقامی رهبری صادر شد و سرانجام در اردیبهشت همین سال و چند هفته پیش از بیماری و رحلت، نظر نهایی و تكمیلی خود را مبنی بر ضرورت نداشتن شرط مرجعیت برای رهبری نظام اعلام و عنوان كردند.

نظری اجمالی به مواضع امام (ره) در قبال مهم ترین حوادث این سال از قبیل: پایان جنگ و پذیرش قطعنامه، اختلافات بین جناح های سیاسی، تعیین خط مشی كلی نظام پس از جنگ و در دوران بازسازی، ادامه كار و حدود وظایف و اختیارات مجمع تشخیص مصلحت، تعیین شورای بازنگری قانون اساسی، ورود مؤثر و تعیین كننده در مسئله حوزه و جامعه مدرسین و چالش های روحانیت براساس یك احساس خطر جدی، عزل قائم مقام رهبری و... نشان از تأثیر و تسلط انكار نكردنی بر مسیر این رخدادها و هدایت و جهت بخشی آن در مسیری مطمئن دارد كه در تمامی پیام ها و تصمیم گیری های این دوره یك ساله چند محور مشترك خواهیم یافت و در اینجا به آن اشارتی در حد مجال می رود:

۱) دور اندیشی، آینده نگری و نگاه به افق های دور:

در آخرین دوره از حیات مبارك امام (ره) به وضوح درمی یابیم كه ایشان با گذر از حوادث روزمره و فراتر از سطح ظاهری رخدادها و تحولات پیرامون، بر فراز و فراسوی این جریان ها، افقی دورتر را فراروی خود می بیند و چشم اندازی وسیع تر را در نظر و میدان دید و اشراف خود دارد و همواه در پی ترسیم آن برمی آید.

واكنش امام (ره) نسبت به حوادثی متعارف و معمول در مدیریت نظام همچون تعیین تكلیف مجمع تشخیص مصلحت و محدوده و چارچوب اختیارات آن یا پاسخ به ایرادات فقهی یكی از مدرسین حوزه علمیه قم از فتاوی ایشان یا پیام به كاركنان صنعت نفت، جهادگران و مهاجران جنگ و پیام های سالگرد بسیج یا ارتش و ... نه تنها در محدوده موضوع و مخاطب اصلی پیام منحصر نمی ماند ؛ بلكه با عبور از آن گویی همه تاریخ را مخاطب گرفته و روی با همه جهان دارد و ایده ها و آرمان هایی را پیش رو می نهد كه تنها از منظری به غایت دوراندیشانه، حكمت باور و یقین یافته و پیوسته به گستره های بی انتهایی از احاطه ضمیر و ادراك ملهم و شهود باطنی و حدس اشراقی برمی خیزد.

نگاهی گذرا به محتوای این پیام ها و مقایسه آن با سال های پیش از آن مؤید این معناست كه امام (ره)، گویی از رفتن زودهنگام خویش خبر دارد و بر آن است تا در اندك فرصت های باقی مانده و با هر بهانه و به هر مناسبتی، مسیر پیش رو را در چشم آیندگان روشن سازد و خطرها و موانع را یكی پس از دیگری یادآور شود، معیارها را به وضوح تمام آشكار نماید و مواضع همیشگی خود را شفاف تر و بی پرده تر و در یك قالب و صورت بندی جدیدتر بیان دارد و جای هیچگونه ابهام و تردیدی باقی نگذارد.

ایده و الگوی اصلی و راهبردی امام (ره)، مرزبندی دقیق و صف آرایی علنی و رودرروی اسلام ناب محمدی (ص) ـ به عنوان تجسم كامل همه ارزش ها و فضیلت های راستین مكتب توحید با همه حقانیت و اصالت خویش در برابر اسلام آمریكایی است كه تقریباً هیچ یك از پیام ها و موضع گیری ها و اظهارنظرهای ایشان در این یك سال آخر، فارغ از آن نیست و در هیچ فرصت و مناسبتی از آن غفلت نشده است كه از اهمیت این موضوع در تعیین مسیر آینده انقلاب و ضرورت جاانداختن آن در اذهان عمومی و فرهنگ انقلابی و سیاستهای استراتژیك و دورنمای بین المللی نظام نزد ایشان خبر می دهد.

۲) دغدغه و نگرانی نسبت به آینده:

هر چه به پایان عمر امام (ره) نزدیك تر می شویم حجم نگرانی و دغدغه ایشان را نسبت به آینده اسلام و نظام و انقلاب بیشتر و جدی تر احساس می كنیم. حتی طرح مسئله اسلام ناب محمدی (ص) و اسلام آمریكایی نیز از متن همین دغدغه مندی برمی خیزد تا مبادا در آینده شاخص ها و معیارهای اصیل اسلام راستین با دروغ و نفاق و فریب و تزویر، صورتی دیگرگونه به خود گیرد و مشتبه و مقلوب و مسخ و تعریف شود: این دغدغه ها از عمق درك هوشمندانه ایشان نسبت به نقاط آسیب شناختی و حساس و ضربه پذیر انقلاب و جمهوری اسلامی در طی مسیر آینده و در رویارویی با پیشامدها و مخاطرات محتوم درمیانه راه بر آمده است.

گذشت زمان و ظهور تدریجی بسیاری از مسائل و چالش ها و بحران ها در سال های پس از فقدان امام (ره) نشان داد كه عمق هوشمندی و نگاه واقع بینانه، جامع و فرانگر ایشان تا چه میزان، گره ها و گسل ها را از دوردست و پیشاپیش و زودهنگام رصد كرده و نسبت بدان هشدار داده است.

فرزاد زادمحسن

* این همه، تنها نكاتی به اختصار و اجمال بود از طرح و پژوهش گسترده تری كه پیرامون آخرین سال حیات و حضور آن آخرین یادآور پیامبران در عصر غیبت و شاهد و شمع جمع سرحلقه عاشقان و به حق پیوستگان توسط نگارنده در دست انجام بوده و به یاری خدا در آینده به صورت كتابی مستقل منتشر خواهد شد.

---