به خارج, به حاشیه

«جهان كتاب واشنگتن پست», «فرهنگ و امپریالیسم» ادوارد سعید را تركیبی بی همتا از فعالیت پژوهشی, زیبایی شناختی و سیاسی تلقی كرده است كه ما را در حوزه های مختلف اندیشه به چالش می كشد و بر می انگیزاند

آخرین اثر پژوهشی ادوارد سعید را باید ادامه و شاید پایان راهی دانست كه او نخستین گام آن را با انتشار كتاب «شرق شناسی» یك سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران پشت سر نهاد. شرق شناسی در سال ۱۹۷۸ منتشر شد و پنج سال پس از آن در هنگامه ای كه به قول خود او با نا امیدی میشل فوكو و كناره گیری او از سیاست همراه بود، ادوارد سعید جمع آوری نظراتی را درباره رابطه فرهنگ و امپراتوری آغاز كرد.تلاش ادوارد سعید برای پرهیز از جزمیت نسبت به آرایی كه در شرق شناسی مطرح كرده بود و اینك به اعتباری جهانی حتی در میان محافل آكادمیك غرب و آمریكا دست یافته بود، در سراسر كتابی كه خود دنباله شرق شناسی خوانده است، موج می زند. این دغدغه از آغاز برای او دغدغه ای روش شناسانه بوده است. اما منشأ این دغدغه چیست؟ صرف نظر از ملاحظات آكادمیك كه برای اثری كه در جامعه علمی آمریكا از پیش متهم به مخالف خوانی و «ایدئولوژی گرایی» و «چپ گرایی» است، بسیار حیاتی است - تا پیشاپیش از گردونه جامعه علمی رسمی خارج نشود - دلیل مشخص دیگری را می توان در مورد تأكید سعید بر پرهیز از جزم گرایی جست و جو كرد:فرهنگ و امپریالیسم نوعی گزارش پایانی برای زندگی سیاسی است كه ادوارد سعید به مثابه یك آكادمیسین، منتقد ادبی و فعال سیاسی لیبرال ‎/ چپ متعلق به جهان های دوگانه (آمریكایی ‎/ عربی)، (آمریكایی ‎/ فلسطینی، (مسیحی ‎/ مسلمان)، استعمارگر ‎/ استعمارزده) و در نهایت (امپریالیسم ‎/ ضد امپریالیسم) پشت سر نهاده است. با توجه به چنین پس زمینه تاریخی كه در شخصیت و منش ادوارد سعید و سابقه فرهنگی و سیاسی و در نهایت در دیدگاههای نظری او بازتاب یافته است، ادوارد سعید همواره نگران این بود كه تكیه او بر مبانی تئوریك مدرن و پسامدرن برای نقد فرهنگی استعمار (در شرق شناسی) و استعمارزدایی و عصر پسا استعمار (در سلسله سخنرانی های درباره فرهنگ و امپریالیسم) ناشی از نوعی «دیگرستیزی» و «غرب ستیزی» باشد كه میراث تاریخی جوامعی است كه در فاصله قرن شانزدهم تا قرن نوزدهم در معرض استعمار و در قرن بیستم و دهه آغازین قرن بیست و یكم در عصر امپریالیسم به سر می برند.از این رو او همواره در آثار خود تكیه بر شواهد عینی و قابل درك در فضای عمل سیاسی در جهان معاصر را به عنوان یك الزام روش شناختی در نظر داشته است. سعید در فرهنگ و امپریالیسم بی آنكه در دام تقلیل آثار فرهنگی (آثار ادبی، اپراها، جریان خبری رسانه ای، سینما و...) تا حد نشانه های سیاسی در غلطد، معنای سیاسی آثار و رفتارهای فرهنگی را به منظور یافتن كاركردهای آن در مناسبات قدرت ساختارشكنی و رمزگشایی می كند.

او اگرچه در دنبال كردن این رهیافت به لحاظ نظری تحت تأثیر روشنفكران جنبش دانشجویی دهه ۶۰ فرانسه نظیر میشل فوكو است، اما شدت درگیری ذهنی و آكادمیك و عملی در منازعه فرهنگی امپریالیسم و ضد امپریالیسم در دهه ۸۰ و ۹۰ او را به دركی جهان گرایانه از این معارضه نایل ساخته است، منازعه ای كه او خود به درستی آن را «مقاومت» می نامد تا از معنای صرفاً ماركسیستی آن (خلق ‎/ ضد خلق و امپریالیسم و ضد امپریالیسم) متمایز شود. آنچه به ادوارد سعید امكان این درك تازه را داده است، ساختارشكنی و رمزگشایی پیوندهای پیدا و پنهان وجوه سیاسی و فرهنگی بسط امپریالیسم به موازات جهانی شدن مقاومت در برابر امپریالیسم است.

سعید منازعه فرهنگی و به تعبیر دیگر او، گفتمانها و روایات حاكم بر عصر امپریالیسم را با توجه به بستری اقتصادی و سیاسی و تاریخی از دوران جدید مورد بازخوانی و تفسیر قرار می دهد كه الگویی كلی از روابط میان كلان شهرهای غرب مدرن و سرزمین های [ماوراء بحار] را به ذهن متبادر می سازد. الگویی كه سعید آن را نوعی بازآفرینی فرهنگی عصر استعمار بر مبنای تداوم تاریخی مناسبات سلطه می داند. او در مقدمه خود بر فرهنگ و امپریالیسم به صراحت به این مسأله اشاره می كند: «چرا مسائل غیر خاورمیانه ای در این كتاب مطرح شده است؟» و بلادرنگ پاسخ می دهد: نوشته های اروپاییان درباره آفریقا و هندوستان، یا آن طور كه بعضی ها می گویند گفتمان ها، همه اینها را من بخشی از كوشش كلی اروپایی برای سروری بر مردمان و سرزمین های دوردست می دانم. علاوه بر این به همان اندازه كه توصیفات شرق شناسی از جهان اسلام به این امر مربوط است، به همان اندازه هم بازنمون های اروپاییان با شیوه های خاص خود از جزایر كارائیب، ایرلند و خاور دور به همین سروری و سلطه مربوط می شود. چیزی كه در این گفتمان تكان دهنده است، انگاره های بلیغ نظریه پردازانه ای است كه انسان مشاهده می كند كه در برابر «شرق مرموز» جبهه گرفته و در همین حد هم كلیشه هایی می بیند. اندر باب «ذهن آفریقایی» یا هندی یا جامائیكایی و چینی، كلیشه هایی كه از مفاهیمی چون آوردن تمدن در میان مردمان بدوی و وحشی و نیز اندیشه آشنا و مغشوش مجازات های غلاظ و شداد برای همین مردمان چون شلاق زدن و مرگ، البته در زمانی كه «آنها» رفتاری ناشایست داشته باشند و یا دست به طغیان بزنند، زیرا كه آنها زبان زور را بهتر می فهمند و خشونت را بهتر هضم می كنند. خلاصه چون «آنها» مثل «ما» نیستند، جایز است كه بر آنها حكومت كرد.»

آنچه اثر ادوارد سعید را تازه و قابل بازخوانی در شرایط امروز ما می سازد، آن بخش از اثر اوست كه با به دست دادن نظام مند شواهدی روشنگر تداوم تاریخی همین انگاره های بلیغ نظریه پردازانه استعماری را تا عصر بازآفرینی گفتمان منازعه لیبرال دموكراسی با بنیادگرایی و تروریسم و تحمیل مناسبات استعماری به كمك قانون های روزآمد در نظام جهانی قدرت حفظ و تداوم تاریخی همان انگاره ها را در حافظه فرهنگی جوامع آشكار می سازد.البته مسیر استدلال ادوارد سعید را باید به گونه ای فهمید كه با مخالفت او با نگاه خطی و استعلایی فرا تاریخی نسبت به تاریخ و سیاست و مدل های غیرقابل ارزیابی نظیر تئوری توطئه سازگار باشد. توضیح آنكه ادوارد سعید تداوم حفظ الگوهای فرهنگی عصر استعمار را بر مبنای تداوم اراده آگاهانه و سامانمند نخبگان غرب برای تصمیم گیری درباره همه چیز توضیح نمی دهد.

سعید حتی از تصور عمومی رایج در برخی كشورهای عربی و اسلامی كه نهادهای امنیتی مثل سازمان سیا را در طراحی هر حادثه ای - حتی راه اندازی انتفاضه فلسطین - دخیل می دانند، انتقاد می كند و آن را به مثابه نشانه ای از عدم درك دقیق نخبگان این كشورها از شرایط حاكم بر مناسبات قدرت در جهان امروز تلقی می كند.«آنچه از منظر سعید امكان تداوم انگاره های فرهنگی دوران استعمار را فراهم ساخته، هم پیوندی آفرینش جابه جایی و تحول دستاوردهای فرهنگ با مناسبات قدرت است كه حتی در فرایند خلق آثار فرهنگی و هنری نیز خود را آشكار می سازد.البته این به معنای نادیده گرفتن كاربرد ترفندهای فرهنگی و رسانه ای به شكل طراحی شده، مصنوعی و جهت دار نیست. یكی از واقعیت های پذیرفته شده جهان امروز اداره جهان از طریق اتاق های جهانی مؤسسات بزرگ تجاری - رسانه ای است كه از قضا حجیم ترین و مؤثرترین آنها هم در غرب و به ویژه آمریكا به فعالیت مشغولند.

---