وحشت از نوع هنری

نگاهی به فیلم های «ضبط ۱ و ۲ » و وضعیت ژانر وحشت در سینمای امروز

سه سال از ساخت قسمت اول فیلم «ضبط» می‌گذرد. فیلمی که نه تنها در ایجاد یک تجربه لذتبخش و در عین حال ترسناک برای مخاطب موفق بود که در زمینه ساختار و فرم نیز حرف‌های فراوانی برای گفتن داشت. ساخت قسمت دوم این فیلم در سال ۲۰۰۹ و تاحدودی تکرار موفقیت‌های قسمت اول آن بهانه‌ای شد تا هم به این دو فیلم مهم در سینمای وحشت کنونی بپردازیم و هم نگاهی مختصر به وضعیت ژانر وحشت داشته باشیم.

فیلم «ضبط» (با عنوان اصلی REC ) در سال ۲۰۰۷ و با کارگردانی دو نفر از فیلمسازان ژانر وحشت در اسپانیا ساخته شد. خائومه بالاگوئز و پاکوپلازا، کارگردانان هر دو قسمت فیلم «ضبط» هستند که علاوه بر این دو فیلم، تجربه‌های مشترک بیشتری نیز در کارنامه خود دارند.

داستان فیلم درباره آنخلا، گزارشگر تازه کار تلویزیون است که همراه همکار تصویربردارش به یک پایگاه آتش‌نشانی می‌روند تا از یک شب تا صبح، از روند کار آنها و احیانا ماموریت‌هایشان تصویربرداری کنند. همه چیز به خوبی و خوشی پیش می‌رود. دوربین زندگی کاری این آتش نشان‌ها را ضبط می‌کند. آنخلا هم تا اینجای کار راضی است. تا اینکه ماموریتی به پایگاه داده می‌شود. زنی سالخورده در آپارتمان خود به دام افتاده است. آنخلا و همکارش همراه گروه امداد به آپارتمان می‌روند و به هیچ عنوان از اتفاقاتی که قرار است در آن آپارتمان رخ دهد اطلاع ندارند. اتفاقاتی حیرت انگیز و خونین. دوربین آنخلا تنها راوی این فیلم است و تمام اتفاقات در نوار آنها ضبط می‌شود.

ایده همانطور که از خلاصه داستان پیداست، ایده‌ای درخشان ( البته در قامت یک فیلم ترسناک ) است. ایده‌ای که نه فقط داستان دارد و نه فقط ساختار. کمتر فیلم متکی به ژانری را سراغ داریم که در ایده‌اش به این اندازه داستان و فرم درهم تنیده باشند. البته قرار نیست خیلی وجه هنری اثر را بالا ببریم و برجسته کنیم اما به هرحال این فیلم از این زاویه یک سر و گردن از ۹۰ درصد آثار فعلی سینمای وحشت در جهان بالاتر است.

در این سال‌ها سینمای وحشت آنچنان به بن بست رسیده است که آثاری چون «ضبط» قطعا به عنوان یک پدیده مطرح هستند. به‌طور خلاصه سینمای کنونی وحشت را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. به سه دسته کاملا کلیشه‌ای و از مد افتاده که بیشتر به ژانر کمدی نزدیک شده‌اند. دسته اول فیلم‌های آخرالزمانی هستند که تقریبا از آغاز هزاره جدید آنچنان گسترش یافتند که می‌توان آن را حتی به شکل جداگانه یک ژانر دانست. فیلم‌هایی نظیر «مه»،« من افسانه‌ام»، «کتاب الی» و «فرزندان بشر» ( که اتفاقا نمونه خوبش است ) از این دسته‌اند. دسته دوم فیلم‌های پیچ اشتباهی هستند. فیلم‌هایی که بدون استثنا با سفر چند دختر و پسر آغاز می‌شوند و در جاده با یک اشتباه یا جاده را گم می‌کنند یا مورد هجوم قاتلان بی‌رحم قرار می‌گیرند. از این رو می‌توان نام فیلم‌های «کشتار با اره برقی» را نیز روی آنان گذاشت. اکثر این اتفاق‌ها هم در یک جنگل یا یک روستای متروکه رخ می‌دهد. نمونه خارجی‌اش فیلم‌های «پیچ اشتباهی ۱ و ۲ و ۳ » و نمونه داخلی‌اش فیلم «کلبه» است. با این تفاوت که آن چند دختر و پسر، برای پایان نامه خود راهی سفر می‌شوند. اما دسته سوم محدوده وسیع‌تری دارد و فیلم‌های زیادی را شامل می‌شود. فیلم‌هایی با تم انتقام یا نفرین. نفرینی که از ساکنان قدیمی یک خانه، کلبه یا یک شهر به جای مانده و دامن ساکنان جدید را می‌گیرد. مشهورترین فیلم‌های این دسته فیلم‌های کینه هستند. چه نسخه ژاپنی و چه نسخه آمریکایی.

فیلم «ضبط » در این اوضاع یک فیلم خاص، جذاب و اصولی به حساب می‌آید. هرچند شاید خون و خونریزی موجود در آن به مذاق خیلی‌ها خوش نیاید اما به هرحال این قواعد ژانرش است. مهم این است که آن را درست پیاده می‌کند.

خائومه بالاگوئز و پاکوپلازا در سال ۲۰۰۹ قسمت دوم از این فیلم موفق را ساختند. ضبط دو فیلمی کاملا شبیه فیلم اول ( در ساختار تصویری و فرم ) است و اساسا ادامه قسمت اول است. فیلم دقیقا پس از نقطه پایان قسمت اول آغاز می‌شود. همه افراد آپارتمان و خود آنخلا آلوده شده‌اند و حالا نوبت گروه تعلیم دیده پلیس است. چند نفر همراه دوربین‌هایی که به کلاه‌شان وصل شده است، وارد آپارتمان می‌شوند. اما اتفاقاتی به مراتب پیچیده تر و غیر‌قابل پیش بینی تری برای این گروه رخ می‌دهد.

«ضبط ۲» اگرچه به اندازه قسمت اول آن موفق نیست ( مثل اکثر فیلم‌های چند قسمتی دیگر) اما از نظر فرم یک قدم از قسمت اول آن نیز جلوتر است و این خیلی ارزشمند است. در این قسمت تعداد دوربین‌ها بیشتر شده و ورود مخفیانه چند نوجوان با دوربین خانگی شان به آپارتمان و روایت مجدد فیلم از آغاز تا آن لحظه از زاویه دید دوربین آنها، علاوه بر پیچیدگی به شدت جذاب است و ماجرا را نفس‌گیرتر می‌کند. در حقیقت «ضبط ۲ » همانند قسمت قبلی، پر است از ایده‌های جذاب و در عین حال غافلگیر کننده. هر دو کارگردان تا آخر فیلم آنقدر ایده آماده کرده‌اند که هر وقت که بخواهند تماشاگر را وارد فاز جدیدی از یک تجربه بصری کنند. شکستن لنز دوربین گروه پلیس و پس از آن ورود چند نوجوان به‌داخل آپارتمان و روایت مجدد فیلم از آن زاویه در راس این ایده‌ها قرار دارد. این ایده‌ها باعث می‌شود تا تماشاگر احساس کند این فیلم تمامی ندارد و از هر زاویه‌ای پر است از کشمکش و ماجرا. ضمن اینکه معماری و به نوعی موقعیت داخلی آپارتمان یکی از نقاط قوت این فیلم به‌شمار می‌آید. در حقیقت در سینمای وحشت، هر چقدر صدا حائز اهمیت است، در «ضبط ۱ و ۲ » به همان میزان معماری و فضاهای داخلی اهمیت دارد. در ساختمان قرنطینه شده فیلم، هر لحظه یک اتاق، کانال، زیرزمین، راهرو مخفی و یک در جدید کشف می‌شود و این یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد فیلم است که هم به فضاسازی و القای حس مورد نظر به مخاطب کمک می‌کند و هم به افزایش بار تعلیقی که هر کدام از اینها ایجاد می‌کنند.

اما از نظر مضمونی، «ضبط ۲ » به مراتب از قسمت اول آن پر ایرادتر است. در قسمت اول، فیلم هرچقدر بر پایه علم و منطق بنا شده بود، در قسمت دوم جایش را به ماورا می‌دهد. در حقیقت کارگردان برای فرار از دادن جواب آن را به ماورا ارتباط می‌دهد. این دوگانگی و تضاد خیلی قابل درک نیست. دو قسمت از یک فیلم آن هم با این شباهت‌های فراوان نباید از نظر مضمونی و درونمایه با یکدیگر در تضاد باشند و هر کدام ساز خودشان را بزنند. در قسمت اول هیچ اشاره‌ای به ماورا، مسیح، شیطان و ضد مسیح نمی‌شود.

تمام فیلم با منطق انتقال ویروس از طریق خون دنبال می‌شود اما در قسمت دوم پای یک کشیش، صلیب و آتش گرفتن خون شیطانی هنگام برخورد با صلیب پیش می‌آید ضمن اینکه در قسمت دوم که این اتفاق، جنبه ماورایی و فرامادی به خود می‌گیرد باز هم دچار تضاد اما بی‌شک «ضبط ۲ » چیزی از جذابیت‌های قسمت اول کم ندارد و از نظر ساختار و فرم حتی قدمی از آن نیز جلوتر است. فیلم در وضعیت کنونی ژانر وحشت، بی‌شک یکی از درخشان ترین آثار به شمار می‌آید.

حسین گودرزی