مرز مغشوش علم و شبه علم

اهمیت رسانه ها در انتشار اخبار علمی

در سال‌های اخیر با رواج استفاده از ایمیل و اینترنت در ایران، هر روز تعداد زیادی ایمیل دریافت می‌کنیم با مضمون و موضوعات جالب، شامل عکس و بعضا شبه‌دانسته‌ها و مطالبی که منبع و مرجع آنها نامشخص است ولی در میان آنها در صورت کنترل، می‌توان به وجود مطالب علمی، مستند و البته همزمان شبه‌علمی و خیالی و ادعاهای بی‌اساس (به صورت مخلوط) پی برد. از سوی دیگر با گسترش اینترنت و بیشتر شدن تعداد خبرگزاری و سایت‌های خبری و افزایش تعداد برنامه‌های علمی رادیو و تلویزیون، می‌توان به مطالب گوناگونی در این رسانه‌ها برخورد که گاه به دلیل ضرورت سرعت در تهیه و اجرای برنامه و رقابت در سرعت انتشار مطلب نسبت به رسانه رقیب در آنها عملا مطالبی خیالی/خرافی و شبه‌علمی در لابه‌لای مطالب علمی، با ترجمه‌های ناقص بسیار است و اخبار غیرعلمی به مخاطبان ایرانی تحویل داده می‌شود.

ارجاع اخبار علمی به مستندات و لزوم کنترل صحت از حداقل سه منبع از اصول خبرنویسی به ‌طور عام و البته روزنامه‌نگاری علمی به طور خاص است. در حدود چهار دهه پیش رواج داستان‌های علمی‌- تخیلی موجب رشد ساخت سریال‌های تلویزیونی با مضمون علمی‌- تخیلی (نظیر وجود یوفو، بشقاب‌پرنده، انسان‌های فضایی و...) شد. بعضی معتقد بودند این نوع داستان‌های بیشتر خیالی (و کمتر علمی) می‌تواند موجب علاقه و کنجکاوی مخاطبان (بیشتر جوانان) به علم و فناوری و درس و تحصیل شود. گسترش و رواج این موضوعات از مسیرهای دیگر (نظیر چاپ کتاب و بعدا انتشار این نوع مطالب روی وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها) نشان داد که این نوع موضوعات گذشته از جنبه سرگرمی صرف خود، می‌تواند موجب رواج شبه‌علم و خرافات علمی و باور به مطالب غیرمستند و خیالی نیز بشود. با رواج این نوع مطالب، مرز علم از شبه‌علم شناخته نمی‌شود و هرگاه مطلب مستند علمی نیز عرضه شود، مخاطبان به مصداق داستان قدیمی چوپان دروغگو، حرف‌های دانش‌گران و متخصصان را نیز در ردیف خرافات و پرت‌وپلاهای خیال‌انگیز خواهند انگاشت! اکنون با گسترش دسترسی به منابع بر خط (آنلاین) و دسترسی به سایت‌های خارجی (و لابد با تصور اینکه هر مطلبی در یک سایت خارجی یا انگلیسی‌زبان با ظاهر علمی منتشر شود، مهم است و مستند! ) و نظیر جنس خارجی می‌توان آن را به مخاطبان ایرانی راحت‌تر فروخت! رواج این نوع مطالب در وب‌سایت‌ها، وبلاگ‌ها و بعضا روزنامه‌ها و سایت خبرگزاری‌ها و در ایمیل‌های سریالی نیز گسترش یافته و موجب شده تا به سرعت در صفحه‌های دیگر یا وبلاگ‌های فارسی لینک داده شود. به نظر می‌رسد دو دلیل ساده این گسترش و ترویج مطالب خیالی و علمی‌- تخیلی اولا ظاهر جالب آنها و در ثانی نوشته شدن آنها به زبان فارسی است.

در کشور ما نیز همه مخاطبان اینترنت و روزنامه‌ها (و بیشتر دانشجویان و علاقه‌مندان احتمالی این نوع مطالب) تسلط زیادی به زبان خارجی ندارند و اساسا لزوم و حوصله‌ای نیز برای کنترل صحت مطالب نمی‌بینند! به این ترتیب با گسترش سرعت دسترسی به رسانه، موضوع خطر توسعه شبه‌علم و باور خرافی به مطالب علمی - تخیلی از چهار دهه پیش بسیار بیشتر شده است. گاهی از قول دانشمندان اروپایی (کدام دانشمند؟ از کدام کشور؟ چه سنی دارند؟ در کدام دانشگاه یا پژوهشگاه یا موسسه معتبر کار می‌کنند؟ مشخص نیست) گزارش می‌شود که منبع و منشاء زلزله‌های بزرگ با بزرگای بیش از هفت یا هشت ریشتر، انسانی است و این مساله اثبات هم شده است! (کجا و کی؟ هم خیلی مشخص نیست! ) و بعدا گزارشی می‌آید که سایت‌های کانادایی معتقدند متوسط هوش ایرانی‌ها ۱۱برابر هوش جهانی است! هیچ وقت هم نه آدرسی از سایت‌های کانادایی مذکور منتشر می‌شود و نه استنادات این مطالب مشخص می‌شود. اخیرا هم یکی از سایت‌ها از کشف جسد بیگانه فضایی که کاربران اینترنت را شگفت‌ز‌ده کرده! خبر می‌دهد و مرجع را هم سایتی روسی معرفی و عکس‌هایی نامشخص را نیز به عنوان مستندات ادعا منتشر می‌کند و این ادعا نیز در قالب خبر علمی منتشر می‌شود! ‌ای کاش مطلب را در صفحات علمی‌-تخیلی منتشر می‌کردند.

شخصا به دلیل علاقه و ارتباط تخصصی، موضوع ادعای منشاء غیرطبیعی (انسانی) برای زلزله‌هایی با بزرگای بیش از هفت یا هشت ریشتر را که در بعضی از سایت‌های فارسی منتشر شده بود، با صرف وقت دنبال کردم و در نهایت به دو وبلاگ مربوط به دو جوان مهاجر (عرب‌تبار و مغربی، با سواد معمولی، به احتمال زیاد در حد دبیرستان، که در حومه پاریس زندگی می‌کنند) رسیدم! البته نه عرب‌تبار بودن و نه مغربی بودن و نه زندگی در حومه یا نزدیکی پاریس و نه سواد در حد دبیرستان، هیچ‌کدام اصلا عیب نیست. ولی مساله آن است که این نوع مطالب به عنوان ادعای دانشمندان اروپایی به خورد مخاطب فارسی‌زبان داده می‌شود! به نظرم رشد استفاده از فناوری اطلاعات اتفاق خجسته‌ای است ولی اگر ما ایرانیان و فارسی‌زبانان، به‌ویژه در موقعیت‌هایی که مسوولیت داریم و مطالب‌مان می‌تواند مورد ارجاع هم واقع شود، دقت نکنیم، چه بسا شبه‌علم، خرافات و اطلاعات غلط را در صفحه‌های وب‌سایت‌های فارسی و در ایمیل‌های سریالی میان هموطنان خود، لابه‌لای مطالب واقعا مستند علمی، گسترش دهیم که کاری غلط است. داستان‌های علمی‌-تخیلی هر چه هستند، علم نیستند؛ حداقل آن را به عنوان خبر علمی منتشر نکنیم!