عید سعید فطر

عید فطر یكی از دو عید بزرگ در سنت اسلامی است كه درباره آن احادیث و روایات بیشمار وارد شده است. مسلمانان روزه دار كه ماه رمضان را به روزه داری به پا داشته و از خوردن و آشامیدن و بسیاری از كارهای مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اكنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند می‏طلبند، اجر و پاداشی كه خود خداوند به آنان وعده داده است.

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در یكی از اعیاد فطر خطبه ‏ای خوانده ‏اند و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بیم داده ‏اند.

خطب امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام یوم الفطر فقال: أیها الناس! إن یومكم هذا یوم یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و هو أشبه بیوم قیامكم، فاذكروا بخروجكم من منازلكم إلی مصلاكم خروجكم من الاجداث إلی ربكم و اذكروا بوقوفكم فی مصلاكم و وقوفكم بین یدی ربكم، و اذكروا برجوعكم إلی منازلكم، رجوعكم إلی منازلكم فی الجنهٔ.

عباد الله! إن أدنی ما للصائمین و الصائمات أن ینادیهم ملك فی آخر یوم من شهر رمضان، أشروا عباد الله فقد غفر لكم ما سلف من ذنوبكم فانظروا كیف تكونون فیما تستأنفون (۱)

ای مردم! این روز شما روزی است كه نیكوكاران در آن پاداش می‏گیرند و زیانكاران و تبهكاران در آن مایوس و نا امید می‏گردند و این شباهتی زیاد به روز قیامتتان دارد، پس با خارج شدن از منازل و رهسپار جایگاه نماز عید شدن به یاد آورید خروجتان از قبرها و رفتنتان را به سوی پروردگار، و با ایستادن در جایگاه نماز به یاد آورید ایستادن در برابر پروردگارتان را و با بازگشت‏به سوی منازل خود، متذكر شوید بازگشتتان را به سوی منازلتان در بهشت‏برین، ای بندگان خدا، كمترین چیزی كه به زنان و مردان روزه‏دار داده می‏شود این است كه فرشته‏ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می‏دهد و می‏گوید:

«هان!بشارتتان باد، ای بندگان خدا كه گناهان گذشته‏تان آمرزیده شد، پس به فكر آینده خویش باشید كه چگونه بقیه ایام را بگذرانید.»

عارف وارسته ملكی تبریزی درباره عید فطر آورده است: «عید فطر روزی است كه خداوند آن را از میان دیگر روزها بر گزیده است و ویژه هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته و آنان را اجازه داده است تا در این روز نزد حضرت او گرد آیند و بر خوان كرم او بنشینند و ادب بندگی بجای آرند، چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند، نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او خواهند ونیز آنان را وعده و مژده داده است كه هر نیازی به او آرند، بر آوره و بیش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشند و از مهربانی و بنده‏نوازی، بخشایش و كارسازی در حق آنان روا دارد كه گمان نیز نمی‏برند.» (۲)

روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده‏اند كه در این روز، امر امساك و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته شده و رخصت داده شد كه مؤمنان در روز افطار كنند و روزه خود را بشكنند فطر و فطر و فطور به معنای خوردن و آشامیدن، ابتدای خوردن و آشامیدن است و نیز گفته شده است كه به معنای آغاز خوردن و آشامیدن است پس از مدتی از نخوردن و نیاشامیدن. ابتدای خوردن و آشامیدن را افطار می‏نامند و از این رو است كه پس از اتمام روز و هنگامی كه مغرب شرعی در روزهای ماه رمضان، شروع می‏شود انسان افطار می‏كند یعنی اجازه خوردن پس از امساك از خوردن به او داده می‏شود.

عید فطر دارای اعمال و عباداتی است كه در روایات معصومین(ع) به آنها پرداخته شده و ادعیه خاصی نیز آمده است.

از سخنان معصومین(ع) چنین مستفاد می‏شود كه روز عید فطر، روز گرفتن مزد است. و لذا در این روز مستحب است كه انسان بسیار دعا كند و به یاد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلی نگذراند و خیر دنیا و آخرت را بطلبد.

و در قنوت نماز عید می‏خوانیم:

«... أسألك بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا و لمحمد صلی الله علیه و آله ذخرا و شرفا و كرامهٔ و مزیدا أن تصلی علی محمد و آل محمد و أن تدخلنی فی كل خیر أدخلت فیه محمدا و آل محمد و أن تخرجنی من كل سوء أخرجت منه محمدا و آل محمد، صلواتك علیه و علیهم اللهم إنی أسألك خیر ما سألك عبادك الصالحون و أعوذ بك مما استعاذ منه عبادك المخلصون‏»

بارالها! به حق این روزی كه آن را برای مسلمانان عید و برای محمد(ص) ذخیره و شرافت و كرامت و فضیلت قرار دادی از تو می‏خواهم كه بر محمد و آل محمد درود بفرستی و مرا در هر خیری وارد كنی كه محمد و آل محمد را در آن وارد كردی و از هر سوء و بدی خارج سازی كه محمد و آل محمد را خارج ساختی، درود و صلوات تو بر او و آنها، خداوندا، از تو می‏طلبم آنچه بندگان شایسته‏ات از تو خواستند و به تو پناه می‏برم از آنچه بندگان خالصت‏به تو پناه بردند.

در صحیفه سجادیه نیز دعایی از امام سجاد(ع) به مناسبت وداع ماه مبارك رمضان و استقبال عید سعید فطر وارد شده است:

«اللهم صل علی محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا و بارك لنا فی یوم عیدنا و فطرنا و اجعله من خیر یوم مر علینا، اجلبه لعفو و أمحاه لذنب و اغفرلنا ما خفی من ذنوبنا و ما علن ... اللهم إنا نتوب الیك فی یوم فطرنا الذی جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا و لأهل ملتك مجمعا و محتشدا، من كل ذنب أذنبناه أو سوء أسلفناه أو خاطر شرا أضمرناه توبهٔ من لا ینطوی علی رجوع إلَی ذَنْب .»

پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران كن و روز فطر را بر ما عیدی مبارك و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایی قرار ده كه بر ما گذشته است كه در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهی و گناهانمان را بشوئی و خداوندا بر ما ببخشایی آنچه در پنهان و آشكارا گناه گردانیم ... خداوندا! در این روز عید فطرمان كه برای مؤمنان روز عید و خوشحالی و برای مسلمانان روز اجتماع و گردهمائی قرار دادی از هر گناهی كه مرتكب شده‏ایم و هر كار بدی كه كرده‏ایم و هر نیت ناشایسته‏ای كه در ضمیرمان نقش بسته است‏به سوی تو باز می‏گردیم و توبه می‏كنیم، توبه‏ای كه در آن بازگشت‏به گناه هرگز نباشد و بازگشتی كه در آن هرگز روی آوردن به معصیت نباشد. بارالها! این عید را بر تمام مؤمنان مبارك گردان و در این روز، ما را توفیق بازگشت‏به سویت و توبه از گناهان عطا فرما.» (۳)

●مفهوم عید در فرهنگ اسلامی

واژه عید در اصل از فعل عاد (عود) یعود اشتقاق یافته است. معانی مختلفی برای آن ذكر كرده‏اند، از جمله: «خوی گرفته‏»، «هر چه باز آید از اندوه و بیماری و غم و اندیشه و مانند آن‏»، «روز فراهم آمدن قوم‏»، «هر روز كه در آن، انجمن یا تذكار فضیلت مند یا حادثه بزرگی باشد»، گویند از آن رو به این نام خوانده شده است كه هر سال شادی نوینی باز آرد. (۴)

ابن منظور در لسان العرب گفته است كه برخی بر آن هستند كه اصل واژه عید از «عادهٔ‏» است، زیرا آنان (قوم)، بر جمع آمدن در آن روز، عادت كرده‏اند. (۵)

چنانكه گفته شده است: القلب یعتاده من حبها عید.

و نیز یزید بن حكم ثقفی در ستایش سلیمان بن عبد الملك گفته است:

امسی باسماء هذا القلب معمودا اذا اقول صحا یعتاده عیدا (۶)

به گفته ازهری: عید در نزد عرب، زمانی است كه در آن شادی‏ها و یا اندوه‏ها، باز می‏گردد و تكرار می‏شود. ابن اعرابی آن را منحصر به شادی‏ها دانسته است. (۷)

واژه عید تنها یك بار در قرآن به كار رفته است:

اللهم أنزل علینا مائدهٔ من السماء تكنون لنا عیدا لأولنا و آخرنا و آیهٔ منك (سورهٔ مائده / آیه ۱۱۴) در تفسیر نمونه ذیل این آیه گفته شده است: «عید در لغت از ماده عود به معنی بازگشت است، و لذا به روزهایی كه مشكلات از قوم و جمعیتی بر طرف می‏شود و بازگشت‏به پیروزیها و راحتی‏های نخستین می‏كند عید گفته می‏شود، و در اعیاد اسلامی به مناسب اینكه در پرتو اطاعت‏یك ماه مبارك رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاكی فطری نخستین به روح و جان باز می‏گردد، و آلودگی‏ها كه بر خلاف فطرت است، از میان می‏رود، عید گفته شده است و از آنجا كه روز نزول مائده روز بازگشت‏به پیروزی و پاكی و ایمان به خدا بوده است‏حضرت مسیح (ع) آن را عید نامیده، و همانطور كه در روایات وارد شده نزول مائده در روز یكشنبه بود و شاید یكی از علل احترام روز یكشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است، و اگر در روایتی كه از علی(ع) نقل شده می‏خوانیم «و كل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید» هر روز كه در آن معصیت‏خدا نشود روز عید است‏» نیز اشاره به همین موضوع است، زیرا روز ترك گناه، روز پیروزی و پاكی و بازگشت‏به فطرت نخستین است.» (۸)

در روایات معصومین(ع) نیز بارها به این موضوع اشاره شده است، همچنانكه گذشت امیر المومنین علی(ع) هر روزی كه در آن معصیت و گناه نشود، روز عید خوانده است.

از سوید بن غفله نقل شده است كه گفت: در روز عید بر امیر المؤمنین علی(ع) وارد شدم و دیدم كه نزد او نان گندم و خطیفه (۹) و ملبنهٔ (۱۰) است. پس به آن حضرت عرض كردم روز عید و خطیفه؟!.

پس از آن حضرت فرمود: انما هذا عید من غفرله، این عید كسی است كه آمرزیده شده است. (۱۱)

و نیز در یكی از اعیاد، آن حضرت فرمود: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه، و شكر قیامه، و كل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید»، «امروز تنها عید كسی است كه خداوند روزه‏اش را پذیرفته، عبادتش را سپاس گزارده است، هر روزی كه خداوند مورد نافرمانی قرار نگیرد، عید راستین است.»

در روایات اسلامی برای اعیاد به ویژه اعیاد مذهبی از جمله عید فطر، آداب و رسوم خاصی توصیه شده در حدیثی از معصوم(ع) آمده است.

«زینوا أعیادكم بالتكبیر» عیدهای خودتان را با تكبیر زینت‏ بخشید.

«زینوا العیدین بالتهلیل و التكبیر و التحمید و التقدیس‏» عید فطر و قربان را با گفتن ذكر لا اله الا الله، الله اكبر، الحمد لله و سبحان الله، زینت‏ بخشید.

●نكاتی درباره عید فطر

امیر المؤمنین(ع) در خطبه عید فطر می‏فرماید:

«ألا و إن المضمار الیوم و السباق غدا ألا و إن السبقهٔ الجنهٔ و الغایهٔ النار». (۱۲)

دنیا محل مسابقه است و آخرت زمان اجر گرفتن، بهشت جایزه برندگان این مسابقه و جهنم جزای بازندگان است. در روایتی از فرزند گرامیش چنین آمده است:

«مر الحسن (ع) فی یوم فطر بقوم یلعبون و یضحكون فوقف علی رؤوسهم، فقال: إن الله جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه، فیستبقون فیه بطاعته إلی مرضاته، فسبق قوم ففازوا، و قصر آخرون فخابوا، فالعجب كل العجب من ضاحك لاعب فی الیوم الذی یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و أیم الله لو كشف الغطاء لعلموا أن المحسن مشغول باحسانه و المسی‏ء مشغول بإساءته. ثم مضی‏». (۱۳)

در این حدیث، امام حسن (ع) انجام اعمال عبادی در ماه مبارك رمضان را، تشبیه به مسابقه بین افراد نموده‏اند و عید فطر را زمان اخذ جوایز برندگان آن می‏دانند.

لذا حضرت علی (ع) در ویژگی‏های عید فطر می‏فرمایند:

۱- روزی كه نیكوكاران ثواب می‏برند.

«هذا یوم یثاب فیه المحسنون‏».

۲- روزی كه گنهكاران زیان می‏بینند.

«و خسر فیه المبطلون‏»

۳- شبیه‏ترین روز به روز قیامت است.

«أشبه بیوم قیامكم‏».

چون در قیامت عده‏ای كه زیان كارند، تاسف می‏خورند و غضبناك می‏گردند و عده‏ای كه نیكوكارند رستگار و متنعم به نعمتهای الهی می‏شوند.

۴- روز عبرت گرفتن.

«فاذكروا بخروجكم‏»

وقتی از منازلتان برای خواندن نماز عید خارج می‏شوید، به یاد آورید زمانی را كه از منزل بدن خود خارج خواهید شد و سوی خدای خود خواهید رفت.

«من الأجداث إلی ربكم‏»