تمدن امروز ما بحرانی است

احیای تمدن اسلامی ایرانی بدون شناخت واقعیت های حاکم بر جامعه و بحران های تمدنی میسر نیست

احیای تمدن اسلامی-ایرانی بدون شناخت واقعیت‌های حاکم بر جامعه و بحران‌های تمدنی میسر نیست.

یکی از مسئولان عالی، دوستانه توصیه می‌کرد برای بقا در پست اجرایی، هر چه رئیس مجموعه می‌گوید، به ظاهر بپذیر، هر چند در عمل خلاف آن را انجام خواهی داد! این توصیه در هندسه حیات اجتماعی انسان، در کجا قرار می‌گیرد؟ این پرسش به رغم ظاهر ساده آن بسیار بنیادی است و تأملات جدی می‌طلبد و به زعم این نوشتار، زاده بحرانی در هویت تمدنی است، هر چند این سخن مایه خوشایندی برخی نیست و فرار از امور ناخوشایند یا نادیده گرفتن آن از ویژگی‌های ما ایرانیان است. توضیح این که:

هر جامعه‌ای دارای اخلاقیات مختص به خود است. از جمله ویژگی‌های اخلاقی ما ایرانیان آن است که ندانستن برخی از چیزها را پسندیده‌تر و ناآگاهی نسبت به آن‌ها را مطلوب‌تر می‌انگاریم. عموما مشکلات بزرگی که برای ما پیش می‌آید یا در حال واقع شدن است، مشمول این قاعده است، به همین جهت همگان می‌کوشند تا به هر ترفندی مشکلی را از عزیزی پنهان دارند یا با لطایف‌الحیلی آن را مطرح نمایند تا مایه دل‌نگرانی یا اندوه بیشتر او نشود و چه بسا، گاهی این دست به دست کردن‌ها، زمان مناسب و امکان رفع مشکل را از آدمی می‌ستاند. البته غرض نویسنده آن نیست که در بیان مسائل و پیش آمدها اصل فراهم بودن زمینه اهمیت ندارد، اما این اصل گاه به بهای مکتوم داشتن حقایق و از بین رفتن فرصت‌ها کشیده می‌شود که هرگز شایسته نیست. این ویژگی روی دیگری دارد که خواسته یا ناخواسته موجب پیدایی اخلاق دیگری می‌شود و آن خلاف واقع‌گویی یا بزرگ‌نمایی امور برای خوشایندی مخاطب است. وقتی نمی‌توان مشکلی را آن گونه که وجود دارد بیان کرد، به ناچار به تصویر غیرواقعی آن یا حتی بزرگ‌نمایی وجه مقابل آن روی می‌شود که خود فاجعه‌ای بس بزرگ است. پیامد اجتماعی این ویژگی پناه بردن به خلاف‌گویی و سرپوش نهادن بر مشکلات، آسیب‌ها و آفت‌ها و نیز کوچک‌نمایی رقیبان است تا از این طریق قدی بر افراشته‌تر از دیگران برای دستاوردهای خویش ترسیم نمایند؛ این همه تعابیر «نخستین»، «بزرگترین»، «اولین»، «زیباترین»، «بلندترین»، «بی‌سابقه‌ترین» و... دیگر «ترین‌ها» در خاورمیانه، برای توصیف مصنوعات و تولیدات داخلی از این مقوله است. اما برای پیشرفت و رسیدن به قله‌های کمال، باید از این ویژگی فاصله گرفت و با چشم حق‌بین جلو آمد و مشکلات، کاستی‌ها و آفت‌ها را دید و در صدد رفع آن‌ها بر آمد، چنان که باید از کوچک‌نمایی دیگران دست کشید تا زمینه رقابت واقعی در عرصه‌های مختلف فراهم گردد.

ندیدن مشکلات و عیب‌ها، راه حل نیست. این قلم هرگز از پاشیدن بذر ناامیدی و نیز خودکوچک‌بینی و هم‌چنین سرپوش نهادن بر دستاوردها خرسند نیست و آن را جوان‌مردانه نمی‌داند، اما ندیدن واقعیت‌ها و عدم درک و تحلیل درست آن‌ها را مانع پیشرفت و شکوفایی می‌داند. بر آگاهان پوشیده نیست که ایران اسلامی از آن چه باید باشد،‌ فاصله دارد. این «باید باشد» از تاریخ کهن، فرهنگ ایرانی، دیانت اسلامی، نژاد آریایی، جغرافیای مناسب و طبیعت حیات‌بخش، بر می‌آید، همان طور در ادواری از تاریخ در عرصه حیات بشری خودنمایی داشته است، اما امروزه دچار مشکلی جدی است که حتی در رفتار نخبگان و فرهیختگان نیز می‌توان آن را ملاحظه کرد. رابرت جی رینگر، نویسنده آمریکایی در آغاز کتاب «فروپاشی تمدن غرب»، برای نشان دادن ادعای خود به نقل داستانی می‌پردازد که در یک بعد از ظهر گرم تابستان، هنگامی‌‌که در صف بستنی ایستاده بود، برایش رخ داد. او می‌نویسد: همگی آرام و در انتظار فرا رسیدن نوبت بودیم. ناگاه موسیقی ناهنجار و گوش‌آزاری از یک دستگاه صوتی برخاست، در فضا طنین انداخت و آرامش‌مان را تباه کرد. به جستجوی آن موسیقی ناهنجار سر برگرداندیم، جوانکی دیدیم لاغراندام که لباسی اسپرت به تن داشت، جوانکی امروزی که چهره‌اش فریاد می‌زد: من پسر شلوغ و ننری هستم. با آن که او مجهز به تجهیزات پانکی بود و رادیو ضبط کوچکی در دست داشت، ظاهرش نسبتا عادی می‌نمود. جوانک گام به گام به ما نزدیک می‌شد و همزمان با نزدیک شدنش آن موسیقی گوش‌خراش بیشتر اوج می‌گرفت.

همان گونه که انتظار داشتیم رفتارش طبیعی و امروزین بود، او ابتدا صدای رادیویش را کاهش داد تا آن حد که به گوش کسی آزار نرساند، اما این کارش شگفتی ما را موجب شد، چرا که در دستگاه صوتی او پیامی صریح و آشکار وجود داشت: «من می‌توانم هر کاری که دلم بخواهد انجام دهم، اگر شما آن را نمی‌پسندید می‌توانید بگویید من پسر بدی هستم»... وی در ادامه می‌نویسد: آن هنگام ... تباهی تمدن امروزین را در رفتار و وجود آن جوان به چشم خود دیدم، تباهی‌ای که نمونه‌اش را جهان به خود ندیده است.رینگر با این داستان کوچک، به داوری تمدنی می‌پردازد که از سابقه‌ای کهن برخوردار است، آیا واقعا ادعای وی بهره‌ای از حقیقت دارد؟ به نظر این قلم، چنین است. رفتار یک جوانک، آینه الگوی تمدنی است که بر دوره زمانه‌اش حاکم شده است و باید برای درمان آن اندیشه کرد.

در ایران ما نیز بحران تمدنی را در رفتارها و تعاملات فردی و اجتماعی، آشکارا می‌توان دید. تهاجم فرهنگی که بر زبان عالی‌ترین مقام جامعه سال‌ها پیش جاری شده بود و بعدها نیز از عدم درک درست آن شکوه داشت، همین مسأله را نشانه دارد و غرضش شناخت همین آفت است. این بحران را در داستان آغازین و در رخ‌داد زیر، می‌توان به نظاره نشست، بدان امید که مایه تأملی گردد.

روزی یکی از مسئولین نهادی علمی برای اخذ بودجه از دستگاه فرادست، به سندسازی روی کرده با اعتراض دوستانه یکی از هم‌کاران مسئولش واقع شده بود که چنین کاری پسندیده نیست و از چنین نهادی نباید این رفتار سر بزند! در این میان فردی از تحصیل‌کردگان سطوح عالیه حوزه و دانشگاه و دارای مسئولیتی علمی و اتفاقا حقوق‌دان، به نصیحتی تهدیدآمیز! گفت: در این جور امور نباید دخالت کرد و چیزی که بر عهده شما نیست، کاری نداشته باش! بگذارید اینان کار خود را انجام دهند.

این گفتگو از چند جهت مایه تأمل است؛ اول آن که چرا بر خلاف سنت دینی و ارزش‌های اخلاقی، در سطح کلان و در میان دین‌داران، به دروغ مکتوب روی می‌شود و چه توجیهی برای آن وجود دارد؟ دیگر آن که چرا حس اخلاقی تذکر دهنده مایه نقد دیگری قرار می‌گیرد در حالی که در فرهنگ اسلامی باید مورد استقبال و حمایت قرار می‌گرفت و سه دیگر آن که چرا حس مسئولیت سازمانی، افراد را به رعایت قوانین ترغیب نمی‌کند، بلکه خلاف آن را ضروری می‌سازد؟

این‌ها پرسش‌هایی است که در بستر تمدنی، حاکی از یک فاجعه است و بدون تعارف باید برای آن اندیشه کرد. مشکل اصلی ناپای‌بندی یک فرد به اخلاق یا ناآشنایی نسبت به قوانین یا تخلف از ضوابط نیست،‌ بلکه مشکل اصلی، نوع نگاه حاکم بر اندیشه فرد یا افرادی از این جامعه است که در بستر کارآمدی سازمانی؛ یعنی «برای پیش‌برد کارها باید چنین کرد» شکل گرفته است و این همان بحران تمدنی است که نیازمند راه‌کاری معقول است.برای حل این مشکل باید بر هر دو عنصر سازمان و فرد انگشت نهاد؛ اصلاح سازمانی با تدوین قوانین، ضوابط و آیین‌نامه‌های روشن همراه با ضمانت اجرایی، و پای‌بندی فردی به اخلاق و ارزش‌ها. تحقق این دو حکما بر وجود زمینه‌های مناسب اظهار نظر،‌ پرسش‌گری، نقد و انتقاد، و امنیت، و نیز بهره‌گیری از سنت تنبیه و تشویق تعریف شده استوار است که البته در دنیای امروزی ساز و کار خود را دارد.

منبع: خبرآنلاین

نویسنده : سید علیرضا واسعی