آینده دلار و تغییر رویکرد تجاری آمریکا

کارکرد دلار به عنوان ذخیره ارزی غالب در جهان یکی از دلایل موضع برتر واشنگتن در جهان از زمان جنگ جهانی دوم تا به امروز بوده است, اما ایجاد یورو و ظهور قدرت های اقتصادی بزرگی مانند چین, چشم اندازی را برای سیستم پولی جهانی ایجاد کرده اند که دلار کمتر در مرکز آن قرار می گیرد

کارکرد دلار به عنوان ذخیره ارزی غالب در جهان یکی از دلایل موضع برتر واشنگتن در جهان از زمان جنگ جهانی دوم تا به امروز بوده است، اما ایجاد یورو و ظهور قدرت‌های اقتصادی بزرگی مانند چین، چشم‌اندازی را برای سیستم پولی جهانی ایجاد کرده‌اند که دلار کمتر در مرکز آن قرار می‌گیرد.

نوسانات شدید بازار در سال ۲۰۰۷ که با فرو ریختن بخش مسکن در ایالات متحده آغاز شد، بازارهای جهانی را به یکی از کم سابقه‌ترین بحران‌های مالی فرو برد و اقتصاد ایالات متحده را در خط قرمز رکود اقتصادی متوقف نمود. در این شرایط دلار آمریکا که سال‌ها بخش عمده‌ای از ذخایر ارزی کشورها و معاملات بازارهای جهان را تشکیل می‌داد جذابیت خود را به آرامی از دست داده و در برابر برخی از ارزهای مهم دنیا تضعیف شده است. ارزش شاخص دلار در برابر یورو‌، ین‌، پوند‌، دلار کانادا‌، فرانک سوئیس و کرونای سوئد طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۹ زمانی که کلینتون در قدرت بود‌، بیش از ۴.۹۳ درصد افزایش یافت. این در حالی است که در زمان ریاست‌جمهوری جورج دبلیو بوش ارزش شاخص دلار در بازارهای جهانی بیش از ۲۰ درصد کاهش یافت. روزنامه سوئیسی بازلر تسایتونگ بر این نکته تاکید می‌کند که یک سوم ذخایر پولی جهان را دلار تشکیل می‌دهد و مهم‌ترین مواد خام از جمله نفت با این ارز معامله می‌شوند. بنابراین، کاهش ارزش دلار می‌تواند برای اقتصاد جهانی مشکل‌آفرین باشد.

هرچند شکی در قدرتمند بودن دلار نیست، اما شرایط پیش آمده در عرصه بین‌المللی و بروز بحران در آمریکا، ریسک کاهش جذابیت دلار در برابر سایر ارزها را به دنبال داشته است، به طوری که کشورهایی مانند چین و امارات از دو سال پیش در سبد دارایی‌های ارزی‌شان سهم دلار را کاهش داده‌اند.

خبرگزاری بلومبرگ طی گزارشی از اقدام بانک‌های مرکزی کشورهای جهان برای تبدیل ذخایر دلاری خود به یورو و ین خبر داد و پیش‌بینی کرد این اقدام فشار بیشتری را بر دلار وارد می‌آورد.

بر اساس این گزارش، ذخایر ارزی دولت‌ها در سه ماهه دوم ۲۰۰۹ با ۴۱۳‌میلیارد دلار افزایش مواجه شد و به ۳/۷تریلیون دلار رسید. از افزایش ۴۱۳‌میلیارد دلاری ذخایر ارزی در ماه‌های آوریل تا ژوئن ۲۰۰۹، ۶۳‌درصد در قالب یورو و ین بوده و سهم دلار در این زمینه فقط ۳۷‌درصد بوده است. سهم ۳۷‌درصدی دلار در افزایش ذخایر ارزی جهان در حالی است که متوسط سهم دلار از افزایش ذخایر ارزی جهان از سال ۱۹۹۱ تاکنون ۶۳‌درصد بوده است. استیون انگلاندر محقق پیشین بانک مرکزی آمریکا با اذعان به کاهش نقش دلار در اقتصاد جهانی گفت: بانک‌های مرکزی در سطح جهان برای تنوع بخشیدن به ذخایر ارزی خود جدیت بیشتری نشان می‌دهند و این در حالی است که قبلا فقط حرف می‌زدند. چنین به نظر می‌رسد که آن‌ها واقعا در حال روی‌گرداندن از دلار هستند.

یک مقام بانک مریل لینچ کشورهای در حال توسعه را در زمینه جایگزینی دلار پیشرو دانست و گفت از ماه مارس تاکنون هر ماه ۳۰‌میلیارد دلار از سوی این کشورها به ارزهای دیگر تبدیل شده است.

در همین حال روزنامه سوئیسی بازلر تسایتونگ در گزارشی نوشت: سرمایه‌گذاران، امروز از قانونی نانوشته تبعیت می‌کنند. آن‌ها هرچه را که دلار نیست می‌خرند. مثل طلا، یورو و فرانک سوئیس. آن‌ها از دلار مثل طاعون فاصله می‌گیرند. به همین دلیل، دلار ظرف شش‌ماه گذشته، به صورت پایدار ارزش خود را از دست داده است. ارزش دلار طی شش ماه گذشته بیش از ۱۰‌درصد کاهش داشته است.

کاهش ارزش دلار، تا حدودی تغییر لحن اروپا و ژاپن را نیز به دنبال داشته است. «کریستین لاگارد» وزیر دارایی فرانسه تاکید کرد: ما باید هماهنگی بیشتری در سیاست‌های ارزی جهانی داشته باشیم. باید به سوالات مطرح شده از سوی کشورهای درحال توسعه درخصوص نقش و جایگاه سیستم و نظام ارزی جهان در بحران مالی و اقتصادی اخیر به روشنی پاسخ داد. در همین راستا، مقام‌های اروپایی در نشست بانک مرکزی اروپا در شهر ونیز بر افزایش ارزش دلار تاکید کردند و تویو گیوتن مشاور ارشد وزیر دارایی ژاپن در عین نگرانی از تضعیف ارزش دلار گفت: «در شرایط کنونی هیچ جایگزینی برای دلار آمریکا نمی‌توان متصور شد.» این رویکرد حاکی از آن است که اروپا و ژاپن در انتهای صف علاقه‌مندان به رویگردانی از دلار قرار دارند و بیشتر خواهان بازگشت قدرت دلار هستند.

در این میان، کشورهای حوزه‌ خاورمیانه و حاشیه‌ خلیج‌فارس رویکرد جدی‌تری نسبت به کاهش ارزش دلار اتخاذ کرده‌اند. اخیرا، مهم‌ترین مبحث اقتصادی مورد بحث در اجلاس سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، ایجاد واحد پول مشترک در کشورهای عضو این شورا بود. طرح ایجاد واحد پول مشترک از زمانی جدی تر مورد بررسی قرار گرفت که سیر نزولی ارزش دلار، به اقتصاد کشورهای نفت خیز این شورا آسیب وارد کرد و تورم را برای آنها به ارمغان آورد. در واقع، افزایش نرخ تورم در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، در روزهای پایانی ماه نوامبر به بالاترین سطح خود طی ۱۰ سال اخیر رسید. اهمیت این طرح تا حدی است که کشورهای عضو شورا در نظر دارند همگی تا سال ۲۰۱۰ واحد پول مشترک را جایگزین واحد پول خود کنند و اعلام کرده‌اند هر کشوری که نتواند خود را با این سیاست همگام کند می‌تواند در سال‌های بعد به این مجموعه بپیوندد. از دیگر مسائلی که در این اجلاس مورد بررسی قرار گرفت، تغییر نظام پولی کشورهای منطقه است. هم اکنون نظام پولی اغلب کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس سیستم نرخ ارز ثابت است. به این معنا که ارزش پول این کشورها در برابر دلار به کمک مداخله نیروهای غیر بازاری ثابت است. همین مساله سبب شده تا تحولات منفی اقتصادی آمریکا که روی بازار پول داخلی این کشور تاثیر می‌گذارد وارد اقتصاد کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس شود. این همان مساله ای است که در اقتصاد کشورهای عضو شورا زمینه را برای واردات تورم فراهم کرده است. این تورم، تورمی است که در اثر تغییرات منفی اقتصادی آمریکا نه تضعیف سیاست‌های اقتصاد داخلی کشورها یا رشد نقدینگی داخلی آنها وارد اقتصاد این منطقه شده است. روزنامه‌ ایندیپندنت و خبرگزاری آلمان خبر دادند که عربستان سعودی، با هدف یافتن جایگزین دلار در معاملات نفت، مذاکرات محرمانه‌ای با چین، روسیه، ژاپن و برزیل داشته است. برپایه این گزارش، در این مذاکرات محرمانه، بر سر سبدی از وسیله‌ پرداخت‌های مختلف بحث شده که باید جای دلار را در معاملات بین‌المللی بگیرد. این سبد، ظاهرا ین ژاپن، یوان چین، یوروی اتحادیه اروپا و طلا را در بر می‌گیرد. این در حالی است که شبکه‌ تلویزیونی العربیه به نقل از محمد‌الجسیر، رییس بانک مرکزی عربستان سعودی، گزارش ایندیپندنت را تکذیب کرد.

عکس‌العمل کشورهای چین، روسیه، هند و کشورهای شرق آسیا در برابر تزلزل جایگاه دلار در معاملات جهانی بسیار جدی است. «دیمیتری مدودف» رییس‌جمهور روسیه در مصاحبه با روزنامه کوریا دلاسرا تصریح کرد: سیستم دلار یا سیستم‌‌هایی که بر پایه دلار و یورو هستند، ضعف و آسیب‌پذیری خود را نشان داده‌اند، البته جایگزینی برای دلار و یورو برای زمان کنونی و کوتاه‌مدت نمی‌توان متصور شد، ولی وابستگی بیش از حد به دلار نگران کننده است و باید ذخایر ارزی منطقه‌ای در جهان تشکیل شود. در همین راستا، پوتین گفت: روسیه آماده است در معاملات نفتی با چین روبل و یوآن را جایگزین دلار کند.

«سورش تندولکار» مشاورارشد اقتصادی نخست وزیر هند نیز گفت: کشورهای مختلف جهان باید ترکیب نگهداری ذخایر ارزی خود را تغییر دهند و از وابستگی به دلار نجات یابند. «لی‌روگو» رییس بانک صادرات واردات چین تاکید کرد: بحران مالی تاثیرات منفی شدیدی بر اقتصاد جهانی متمرکز بر دلار آمریکا داشته است و جهان باید به فکر جایگزین مناسبی برای دلار باشد، حتی اگر این روند سال‌ها به طول بینجامد. مقام‌های چینی در آستانه برگزاری نشست جی ۸ در ایتالیا تاکنون بارها کارآیی سیستم ارزی جهان و کارآیی دلار آمریکا را زیر سوال برده و خواستار تشکیل ذخایر جدید ارزی جهان بر مبنای سایر ارزهای غیر دلاری شدند. روسیه، برزیل و هند نیز چین را در این مسیر حمایت می‌کنند. بانک مرکزی چین نیز طی ماه مارس پیشنهاد جایگزینی سبدی از ارزهای مختلف شامل دلار، یورو، پوند و ین را به جای دلار آمریکا داده بود. این بانک تاکید کرد ما به دنبال بین‌المللی کردن یوآن هستیم و پیشنهادات زیادی را به کشورهای مختلف ارائه کردیم تا مبادلات تجاری را بر مبنای یوآن انجام دهیم. بانک مرکزی چین یادآور شد، حدود ۷۰ درصد ذخایر ارزی چین با دلار آمریکا است و چین به شدت نگران کاهش ارزش دلار و تاثیر منفی آن بر ذخایر ارزی خود است.

در کشورهای آمریکای لاتین نیز تحرکاتی برای یافتن جایگزین دلار دیده می‌شود. به گزارش خبرگزاری فرانسه، سران ۹ کشور عضو آلبا ALBA که ائتلافی چپگرا است و به پیشنهاد هوگو چاوز رییس‌جمهور ونزوئلا تشکیل شده است، در نشست خود در بولیوی تاکید کردند تلاش‌های خود برای ایجاد یک پول رایج جدید به منظور استفاده در مبادلات تجاری منطقه‌ای به عنوان جایگزین دلار آمریکا، ادامه دهند. ونزوئلا، بولیوی، کوبا، اکوادور، نیکاراگوئه، هندوراس، دومینیکن، سنت وینسنت، انتیگوا و باربودا از کشورهای عضو آلبا هستند و ایوو مورالس رییس‌جمهور بولیوی که میزبانی نشست آلبا را بر عهده دارد، خاطر نشان کرد سند ایجاد پول رایج منطقه تصویب شده است. این پول رایج جدید که سوکره Sucre نام گرفته است، در سال ۲۰۱۰ به شکل غیرکاغذی منتشر خواهد شد.

تاثیر سقوط ارزش دلار بر اقتصاد آمریکا از جنبه‌های مختلفی قابل بررسی است. سهم دلار در ذخایر ارزی جهان طی سه ماه دوم ۲۰۰۹ به کمتر از ۸/۶۲ درصد کاهش یافته که این پایین‌ترین رقم طی ۱۰ سال اخیر است. دیوید مالپاس رییس موسسه تحقیقاتی انسیما گلوبال در این باره گفت: در حالی که با کاهش شدید ارزش دلار روبه‌رو هستیم، به کار بردن لفظ دلار قوی از سوی وزیر دارایی آمریکا هیچ ارزش و معنایی ندارد. ارزش دلار از اوایل ماه مارس تاکنون در برابر یورو ۱۵ درصد و در برابر ین ۱۱ درصد کاهش داشته است. بنا‌بر تحلیل Econews‌، با گذشت بیش از یک دهه از قرار گرفتن دلار قوی به عنوان اولویت سیاست‌های ملی آمریکا از سوی روبرت رابین وزیر دارایی پیشین این کشور و همچنین تیموتی گیتنر وزیر دارایی فعلی آمریکا که بر حمایت از سیاست دلار قوی تاکید کرده است؛ به کار بردن این کلمات از سوی مقام‌های دولت اوباما هیچ معنا و ارزشی ندارد؛ چراکه ارزش دلار آمریکا از ماه مارس تاکنون بیش از ۱۲ درصد کاهش داشته است. کاهش ارزش دلار بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران در آمریکا یعنی چین و ژاپن را به شدت نگران کرده است و این در حالی است که متوسط سطح زندگی در آمریکا در حال افول است.

بر اساس آمارهای دولت آمریکا، سرانه ثروت و دارایی در آمریکا از ۲۱۲۵۹۹ دلار در سپتامبر ۲۰۰۷ به کمتر از ۱۷۲۷۴۹ در اوت ۲۰۰۹ رسیده است. بر اساس گزارش سازمان ملل، سطح کیفیت و استاندارد زندگی در آمریکا از رتبه پنجم در سال ۲۰۰۰ به رتبه ۱۳ در سال ۲۰۰۷ تنزل یافته است. آنچه مشهود است این است که این تنزل رتبه در مقابل خروج آمریکا از رکود از اهمیت چندانی برخوردار نیست و بر خلاف گفته‌ مقامات سیاسی آمریکا بر ضرورت حفظ ارزش دلار، در عمل آمریکا از کاهش ارزش دلار نگرانی چندانی ندارد و اولویت اول آمریکا خروج از رکود است. در واقع کاهش تدریجی ارزش دلار در کوتاه‌مدت، موجب افزایش صادرات آمریکا شده و این مساله به خروج اقتصاد این کشور از بحران و رکود کمک زیادی خواهد کرد. بنا بر گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی «فارن پالیسی ژورنال»، «وضعیت دلار آمریکا ظاهرا در حال بدتر شدن است.

پول رایج آمریکا در برابر یورو و ین ژاپن در حال سقوط است و دولت اوباما برای تغییر این وضعیت تمایل کمی از خود نشان داده است.» در واقع دولت آمریکا به واسطه‌ بحران جهانی، استراتژی توسعه‌ صادرات و کاهش ارزش دلار را در پیش گرفته و نهادهای بین‌المللی همچون صندوق بین‌المللی پول از محل منابع بین‌المللی، با فروش طلا و جمع‌آوری دلار از بازار، وظیفه‌ تعدیل ارزش دلار در یک فرآیند چند ساله را در پیش گرفته‌اند. اخیرا صندوق بین‌المللی پول که سومین دارنده ذخایر جهانی طلا می‌باشد از فروش ۲۰۰ تن طلا به هند و جمع‌آوری دلار جهت تعدیل ارزش دلار خبر داده است.

تایید رویکرد توسعه‌ صادرات به جای حفظ ارزش دلار، در بیان تحلیلگران آمریکایی نیز مشاهده می‌شود. «بنجامین کوهن»، از دانشگاه کالیفرنیا می‌گوید: کاملا واضح است که در حال حاضر دلار در اکثر بخش‌ها ارز اصلی محسوب می‌شود، اگرچه اکثر کشورها از زمان ظهور پول اروپا در سال ۱۹۹۹ یورو را به ذخیره ارزی خود اضافه کرده‌اند، اما ذخیره ارزی دلار دو برابر یورو است. در سال ۱۹۹۰ دلار تنها ۴۰ درصد ذخایر ارزی جهان را تشکیل می‌‌داد، اما در حال حاضر ۶۵ درصد را به خود اختصاص داده است. «ریچارد کوپر»، اقتصاددان دانشگاه‌ هاروارد به این نکته اشاره می‌کند که کشورهای عضو اوپک هر بار که دلار ضعیف می‌شود به فکر کنار گذاشتن آن می‌افتند.

در تاریخ ۲۳ ماه مارس که رییس بانک مرکزی چین پیشنهاد داد بانک‌های مرکزی ذخیره ارزی خود را از دلار به اس دی آر تبدیل کنند، «تیموتی گیتنر»، وزیر خزانه‌داری آمریکا از این پیشنهاد استقبال کرد. در اجلاس گروه ۲۰ در لندن در ماه آوریل، اعضا با انتشار اس دی آر‌هایی به ارزش ۲۵۰ میلیارد دلار موافقت کردند، اما یک مشکل وجود دارد. همان طور که «باری ایشنگرین» اقتصاددان، می‌گوید: افراد بدبین می‌خواهند بدانند از آنجا که اس دی آر پول نیست، بلکه واحدی است که صندوق بین‌المللی پول بر اساس آن به اعضای خود اعتبار می‌دهد، آیا

اس دی آر هرگز می‌تواند به عنوان ذخیره ارزی، جایگزین دلار شود یا خیر؟ اس‌دی آر بر اساس چهار پول رایج دلار، یورو، پوند و ین در حال حاضر فقط توسط بانک‌های مرکزی و چند موسسه بین‌المللی مانند بانک جهانی، می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد نه توسط شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان. تحلیل جری رابینسون، مشاور اقتصادی اوباما این است که سیاست یکپارچه دلار قوی در آمریکا وجود ندارد. «کوهن اسکاف» از دانشگاه کالیفرنیا به این ایده که کشورهای عرب خلیج‌فارس حاضرند دلار را کنار بگذارند تا منافع تجاری بیشتری کسب کنند می‌خندد. وی به این مساله اشاره می‌کند که عربستان سعودی با آمریکا توافق کرده است که از انجام کارهایی که می‌تواند موجب بی‌ثباتی دلار شود پرهیز کند. در مقابل، آمریکا تعهد داده است که امنیت عربستان را در منطقه تامین کند. کوهن می‌گوید: «عربستان سعودی آن قدر مساله برای نگران بودن در موردشان دارد که دیگر به چند درصد سود بیشتر از محل ذخیره ارزی خود، فکر نمی‌کند.»

به گفته وی، همین مساله در مورد ژاپن نیز صدق می‌کند که از نظر نظامی و تجاری پیوندهایی با آمریکا دارد. اگرچه چین با تبدیل شدن به شریک تجاری اصلی ژاپن از آمریکا پیشی گرفته است، ‌اما این مساله به تنهایی برای راضی شدن ژاپن برای تبدیل همه ذخایر ارزی خود به یوآن کافی نیست. کوهن می‌گوید: برای اینکه نقش جهانی دلار از میان برود باید تلاش‌های متمرکزی در کل دنیا انجام گیرد.

به طور خلاصه می‌توان گفت که تحلیلگران آمریکایی همگی به این نکته اذعان دارند که سلطه جهانی مداوم دلار یک چیز قطعی نیست، اما مساله این است که تداوم سلطه دلار از هر گزینه دیگری محتمل‌تر به نظر می‌رسد.

در جمع‌بندی کلی رفتار دنیا نسبت به کاهش ارزش دلار می‌توان گفت: آنچه که اتفاق نظر روی آن وجود دارد، نگرانی از وضعیت دلار است. در این نگرانی مشترک، چهار دسته‌ کلی وجود دارد.

دسته‌ اول شامل ایران، کشورهای آمریکای لاتین و برخی کشورهایی است که نوک پیکان تحریم‌های آمریکا به سمت آنان نشانه رفته است. این موضوع باعث شده تا علاوه بر طرح موضوع دلارزدایی از تجارت بین‌الملل، برخی اقدامات نیز از جانب این کشورها صورت بگیرد. به عنوان مثال بر اساس گزارش ریانووستی نخست وزیر روسیه گفت: ایران کشوری پیشرو در جدا کردن خود از دلار آمریکا بوده و سطح ذخایر دلاری خود را به حداقل رسانده است. ایران از اکتبر ۲۰۰۷ در حدود ۸۵ درصد از نفت خود را با ارزهای دیگر به غیر از دلار فروخته است و در نظر دارد این رقم را به ۱۰۰ درصد برساند.

دسته دوم شامل چین، روسیه، هند و برخی کشورهاست که دارای ذخایر دلاری عظیمی هستند و در عین حال ظرفیت‌های تبدیل شدن به یک قطب اقتصادی در دنیا را در خود می‌بینند. این کشورها اگرچه بر کاهش سهم دلار در معاملات خود اصرار دارند، اما در جدا شدن از دلار محتاط‌تر عمل می‌کنند؛ چرا که اگر دلار به سرعت تضعیف شود بسیاری از منابع خود را که به صورت ذخایر دلاری است از دست خواهند داد.

دسته‌ سوم شامل کشورهای حاشیه‌ خلیج‌فارس و در واقع، بسیاری از کشورهای نفتی است که بنا بر قراردادی که بین آمریکا و اوپک در سال ۱۹۷۱ بسته شده، ملزم به فروش نفت به دلار هستند؛ چراکه تامین امنیت آنان در منطقه تا حد زیادی به آمریکا وابسته است. این گروه در گفتار به جدا شدن از دلار اذعان دارند اما بعید است که در عمل بتوانند به زودی به اتفاق نظر برسند.

دسته‌ چهارم نیز اروپایی‌ها و ژاپنی‌ها هستند که با توجه به استحکام روابط و وابستگی‌های شدید تجاری با آمریکا در چشم‌انداز آینده خود تقریبا بحثی در مورد حذف دلار از معاملات و ذخایر ارزی جهان طرح نمی‌کنند و تنها به دنبال راه‌حل‌هایی جهت بازگرداندن ارزش دلار می‌باشند.

با توجه به چنین شرایطی ایران می‌بایست توان دیپلماسی خود را برای ایجاد پیمان‌های منطقه‌ای و ترتیبات تجاری جدید در پیش بگیرد و با تاکید بر «نگرانی مشترک تضعیف دلار» از جانب تمامی کشورهای منطقه، راه‌حل‌هایی از جنس، تهاتر و مبادلات پایاپای، مبادله با پول کشورهای دو طرف مبادله، ایجاد پول‌های منطقه‌ای و... را در پیش بگیرد و نباید فراموش کرد که برای به ثمر رسیدن هر استراتژی، «اتفاق نظر منطقه‌ای و یا جهانی» روی آن استراتژی اجتناب ناپذیر خواهد بود.

ضمنا طرح ارز جایگزین دلار که از طرف تحلیلگران آمریکایی مطرح و با دلایلی منطقی رد شده است، در واقع یک تاکتیک فریب برای انحراف از موضوع به حساب می‌آید. چرا که موضوع مورد بحث کشورها، رسیدن به یک اتفاق نظر حول یک ارز جهانی قدرتمند و جایگزین دلار نیست و کشورها به خوبی واقفند که جامعه جهانی به این زودی روی ارزی به غیر از دلار به اتفاق نظر نخواهد رسید. بلکه موضوع مورد اتفاق نظر کشورها، کاهش سهم دلار در مبادلات و ذخایر جهانی است. لذا ایران باید تحلیل‌ها و بررسی‌ها را به سمت چگونگی ایجاد ارزهای ملی و منطقه‌ای و بروز قطب‌های جدید جهانی به جای یک قطب جدید مسلط در جهان سوق دهد.

منبع: پیمانه

محمد جلال