قالیبافی در بین ترکمنها

زنان تركمن همه قبیله ها از روزگارانی بسیار كهن به قالیبافی و نمدمالی اشتغال دارند قالی ها و نمدهای رنگین, اساس آرایش درونی خانه تركمنهاست قالی های تركمنی موارد استعمال گوناگونی دارند «خالی» قالی برای آرایش خانه است «نمازلیق» سجاده قالیچه های بسیار كوچكی است كه روی آن نماز می خوانند, «قاپی كلیم » و «انسی» قالی های نه چندان بزرگ است

زنان تركمن همه قبیله ها از روزگارانی بسیار كهن به قالیبافی و نمدمالی اشتغال دارند. قالی ها و نمدهای رنگین، اساس آرایش درونی خانه تركمنهاست. قالی های تركمنی موارد استعمال گوناگونی دارند. «خالی» قالی برای آرایش خانه است؛ «نمازلیق» (سجاده) قالیچه های بسیار كوچكی است كه روی آن نماز می خوانند، «قاپی كلیم » و «انسی» قالی های نه چندان بزرگ است كه بردرآمدگاه یورت آویزان می كنند. انبان های گوناگون « توربا» (توبره)، «چووال» (جوال)، «غرچین» و«مپرچ » (مفرش) ـ به دیوارهای خانه ها و یا یورت ها آویخته، و در آنها وسایل كوچك خانگی، جامه، پوشاك و اشیای دیگر نگهداری می شود و در همان هنگام، برای زینت نیز هست؛ گونه های دیگر قالی «خورژون» (خرجین) و سرانجام، وسایل آرایشی «عثمان لیق««خالیق» و نیز قالی های دراز (آق یوپ) و «گلان» به درازی ۱۰ – ۱۵ متر و پهنای۲۰ الی۴۰ سانتیمتر كه برای آرایش جدار درونی یورت و برای پوشانیدن نمد بیرونی آن است. از لحاظ منشاء تاریخی، تردیدی نیست كه قالیبافی در میان مردمان گله دار روستائی پیداشده و رشد كرده است. این هنر كه فعالیتی كاملاً خانگی بوده، هنوز هم برقرار است و كم و بیش به همان صورت مرسوم در مناطق روستائی و عشایری مشاهده می شود. هدف این گونه فعالیت هنری ـ خانگی گاهی صرفاً ابراز هنرمندی و لیاقت و استعداد شخصی است مثلاً این رسم كه دختران فرش زیر پای خود و همسر آینده خویش را شخصاً ببافند و به عنوان هنردستی با خود به خانه شوهر ببرند، هنوز هم پایدار است. اما بیشتر اوقات هنر قالیبافی خانگی، تولید كالائی برای مصرف شخصی و یا در صورت لزوم برای فروش و ایجاد درآمد تكمیلی است. پشم: مهمترین عامل فرش پشم است و پشمی كه در قالی بکار می رود باید صفات ذیل را دارا باشد:استحكام، شفافی، نرمی، نداشتن مو، بلندی الیاف، كمی جعد و پیچیدگی و ظرافت الیاف و پشم و گوسفندان ایران خصوصاً پشم خراسان فوق العاده مناسب است. به علاوه پشمی كه به مصرف بافت فرش می رسد باید قبل از ذبح از گوسفند چیده شده باشد كه دشمن قالی پشم دباغی است. چه پشم دباغی به كلی خواص اصلی خود را از دست داده و استحكام آن از بین رفته، رنگ را خوب بخود جذب نمی نماید، به همین دلیل این قسم پشم را پشم مرده مینامند. دستگاه قالیبافی قوراما: دستگاه افقی ـ از همه ساده تر در میان چادرنشینان و در برخی از روستاهای ایران بكار می رود. ماركوپولو می نویسد: «زیباترین فرشهای دنیا، پارچه هائی از ابریشم قرمز و رنگهای بسیار زیبا و دلپسند را تركمانان می بافند».

وامبری می نویسد:« یكی از صنایع مهم آسیای میانه كه محصول آن از راه ایران و قسطنطنیه به اروپا می رسد قالی است كه مرهون ذوق و مهارت زنان تركمن است، گذشته از درخشندگی رنگ و استحكام بافت، شگفت آن است كه كارگران چادرنشین تا این اندازه در طراحی و قرینه سازی صاحب ذوق هستند و در بسیاری از موارد نسبت به كارگران اروپائی برتری دارند، قالیبافی سبب ایجاد كار برای گروه زیادی از دختران و زنان جوان شده است . همسانی نقش و نگارها، همواره اقتباسی ساده نیست، اینها اغلب نشانه های پیدایش مشترك گروههایی هستند كه امروز قبیله های مستقل اندو یا نشانه های اتحاد چندین گروه هستند، این هماهنگی ها را می توانیم در نقش و نگارهای تكه، یموت ها، ارساری ها بیابیم كه بنابر شواهد تاریخی، دارای پیدایش مشتركی هستند، اما، پا به پای ویژگیهای مشترك در نقش و نگارهای قالی ها، تفاوتهای قبیله ای نیز بخوبی نمایان است. قالی های آن گروههای قومی كه روابط درونی قبیله، سنتها و قلمرو خود را بیش از دیگران نگه داشته اند ( چنانچه یموت ها، تكه ها و جز اینها) بیشتر یكتا و بی همتا هستند. نقش و نگار و شیوة قالیبافی قبیله های جداگانه بزرگ تركمن گوناگون است. پرآوازه ترین قالی های تركمنی كه در بازار جهانی تقاضای زیادی دارد، قالیهای دارای نقش و نگار تكه و قالی های سالوری « گل» است. نقش و نگارهای قالی های تركمنی نقش و نگارهایی هندسی هستند، در قالی های بزرگ، بویژه مرزبندی و زمینه بسیار نمایان است. در زمینه قالی، شكلهای هشت گوش و لوزی، شطرنج وار و انباشته از نقش و نگار جای گرفته اند، چنانچه در قالی های یموت ها، نقش و نگار، به شكل لوزی های دندانه دار است. به پندار و . گ .موشكوا، زمینه مركزی كه بنابر معمول آن را «گل» می نامند روزگاری نقش توتم، نشانه قبیله بوده كه در زیر تاثیر اسلام كه تصویر جانوران را ممنوع ساخته، تغییر شكل داده است.

طرحهای معروفی كه تركمنها با آن قالی خود را زینت می دهند عبارتند از: « ماری گل »، « تكه گل » افغانی كه توسط ایل تكه و«درنق گل» و «قفسه گل»، آق یق كه افراد ایل آتابای ازآن استفاده می كنند و «آینه گل» كه مخصوص ایل جعفربای می باشد و نقش «خرچنگ» این نقش اواخر زمان صفویه در ایران رایج شده است و از قفقاز و آذربایجان شوروی به سایر نقاط ایران رفته است و همان گونه كه از اسم آن پیدا است، نقشی شبیه به خرچنگ را در آن می توان یافت. این نقش را در قالیچه های تركمنی و ایلات قشقائی بشكل خطوط مستقیم و هندسی می بافند.

نمدمالی:

تركمن ها پابه پای قالیبافی از روزگاران پیشین نمدهای رنگین نیز می مالیدند. تركمنها برای نمدمالی، در آغاز روی زمین، حصیری « قامیش» می گذاشتند و روی آن پشم می گسترانند. برای پرداختن نقش و نگار با تجربه ترین و ماهرترین زنان را فرا می خوانند. سپس پشم گوسفند را تر و آن را همراه با حصیر لوله می كنند. در نخستین مرحله نمدمالی، مردان شركت دارند. آنها در دو سوی حصیر لوله شده می ایستند و آن را می غلتانند. پشم تر، كه در درون حصیر است. در پی این كار فشرده و به نمد نازكی تبدیل می شود. سپس مرحله دوم این كار هنگامی آغاز می شود كه زنان، با دست خود نمد را روی حصیر می مالند. نامهای نقش و نگار نمد عبارتند از:« دیی گُز » (چشم شتری )، «قیچ»، «ساری چیین» (عقرب زرد)، «تیرانا» ( ماهی اوزون برون) و غیره در كانون زمینه بنابر معمول ۲- ۴ دایره یا لوزی یكسانی است كه در قبیله های گوناگون نامهای گوناگون دارند. كه دو سوی خود نقش و نگار دارند و نام آنها قوشما كچه است .امین ا... گلی نوشته است: « از انواع نمدها، نمدی است كه به زیر پا می اندازند، نمدی كه به دور آلاچیق می اندازند، نمدی كه برای پوشش اسب استفاده می شود. نمدهایی كه به دور آلاچیق می اندازند خود برسه قسم است: «دورلیق»، « اوزگ» و «سرفك». نمد خوب را از پشم بهاره گوسفند تهیه می كنند و زنان هنرمند شاخ قوچ را بر روی نمدها ترسیم می كنند. اندازه نمد در بین تركمن ها « امزگ» است كه به تعداد نقوش بستگی دارد و حاشیه نمد را «قرقره» می نامند. نمد نقوشی از قبیل « ساری اچیان» (عقرب زرد)، امزگ دارد.

طاهر سارلی