بنگلادش و ادبیات فارسی

زبان فارسی دلپسندترین زبان در ملك بنگال به شمار می رود از سال ۱۲۰۴ م كه اختیارالدین محمد بن بختیار خلجی حكومت مسلمانان در بنگال را تشكیل داد زبان فارسی وارد بنگال شد

شكر شكن شوند همه طوطیان هند

زین قند پارسی كه به بنگاله می رود

مقدمه

قند پارسی خواجه حافظ را نه فقط طوطیان هند و بنگال از ژرفای دل پذیرفته اند، بلكه بیش از ششصد سال زبان فارسی زبان رسمی رایج این حوزه بوده است. زبان فارسی دلپسندترین زبان در ملك بنگال به شمار می رود. از سال ۱۲۰۴ م. كه اختیارالدین محمد بن بختیار خلجی حكومت مسلمانان در بنگال را تشكیل داد زبان فارسی وارد بنگال شد. حكام مسلمان از سال ۱۲۰۴ م تا ۱۷۵۷ م بر شبه قاره هند مسلط بودند و حدود ۶۳۲ سال بر بنگال نیز حكومت كردند. در این قرن ها زبان فارسی زبان رسمی بنگال بود. ولی زبان دینی مسلمانان زبان عربی بود.

در سال ۱۷۵۷ م انگلیسیان در جنگ پلاشی نواب سراج الدوله را شكست دادند و حكومت بنگال را گرفتند؛ بعد از آن رفته رفته زبان فارسی در این منطقه بی اهمیت شد و در سال ۱۸۳۷ م زبان انگلیسی جای زبان فارسی را در مكاتبات رسمی كشور گرفت؛ ولی زبان فارسی از ذهن مردم بنگال از بین نرفت و زبان دل مردم بنگال شد. از همان وقت تا كنون شاعران و دانشمندان و ادبا و فصحا كتاب های بسیاری به فارسی نوشته اند. ما در اینجا سعی می كنیم برخی از آثار فارسی این منطقه را معرفی كنیم.

۱- بهارستان غیبی: كتابی تاریخی است كه علاءالدین غیبی در سال ۱۶۴۱ میلادی به عهد شاه جهان نوشت. دكتر آفتاب اصغر در كتاب خود با عنوان «تاریخ نویسی در هند و پاكستان» درباره ی این كتاب نوشته است: «بهارستان غیبی برای آشنایی با اوضاع و احوال بنگال پس از انقراض سلطنت مستقل افغانان در عهد جهانگیر و نیز در مورد شورش و عملیات شاهزاده خرم (شاهجهان) در بنگال اطلاعات ذی قیمت و دست اول تاریخی به دست می دهد». ۱

۲- ریاض السلاطین: این كتاب از تواریخ مستند بنگال است كه به سال ۱۷۸۸ م توسط غلامحسین سلیم تألیف و پس از تحشیه و تصحیح توسط عبدالحق عابد به سال ۱۸۱۰ م. در كلكته چاپ شده است .۲

۳- سیرالمتأخرین: مؤلف این كتاب غلامحسین طباطبایی است. در این كتاب بعد از اورنگ زیب، تاریخ هفت سلطان مغول (۱۷۰۷ – ۱۷۸۱م) بیان و به سال ۱۸۳۲م در كلكته چاپ شده است. ۳

۴- تاریخ بنگاله: منشی سلیم الله در سال ۱۷۶۳ میلادی این كتاب تاریخی بنگال را نوشت، اصل این كتاب در سال ۱۹۷۹م توسط اسیاتیك سوسیتی داكا چاپ گردیده است.۴

۵- تاریخ شاه شجاعی: میر محمد معصوم بن حسن بن صالح در سال ۱۶۶۰ م این كتاب را نوشت؛ ولی متأسفانه هنوز چاپ نشده است در سال ۱۹۶۸ م. مرحوم دكتر عابیده حافظ (همسر سابق وزیر میرزا محمد غلام حافظ از رساله ی دكتری خود در مورد این كتاب در دانشگاه داكا دفاع كرد.

۶- نام حق: شیخ شرف الدین ابو توامه صاحب كتاب «نام حق» است. این كتاب مختصری است مشتمل بر ۱۸ صفحه بیت و ۱۰ باب و موضوع آن فقه اسلامی است. سه باب آغاز كتاب مربوط به حمد و نعت و دیباچه مؤلف است. این كتاب نخستین بار در بمبئی به سال ۱۸۸۵ م و بار دوم در كانیور به سال ۱۹۱۳ م به چاپ رسیده است.

۷- مثنوی در صفت بنگاله: یكی از آثار ابوالبركات منیر لاهوری است. منیر به همراه برادر خود ابوالفتح ضمیر چندی در دربار سیف خان صوبه دار بنگال به سر برد و در دوران توقفش در جهانگیر نگر در سال ۱۶۳۹ این كتاب را نوشت.۵ در این مثنوی مناظر طبیعی بنگال بسیار ماهرانه و با فصاحت تعریف شده است .

به هر جا كاندرین كشور رسیدم

به غیر از سنبل و ریحـــان ندیدم

سوادش سرمه سای چشم نرگس

تن گل از نسیمش یافتــــــه حس ۶

«گلدسته» منظومه ی دیگری از این شاعر است.

۸- گزیده احوال و آثار نذر الاسلام : این كتاب توسط مولانا عیسی شاهدی با همكاری دكتر كلثوم ابوالبشر از بنگالی به فارسی ترجمه و به كوشش علی اورسجی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در داكا در سال ۱۹۹۵ م چاپ شده است.

به غیر از آنچه بیان شد. آثاری نیز در زمینه ادبیات فارسی و نفوذ زبان فارسی در ادبیات بنگالی موجود است كه از زبان فارسی به بنگالی ترجمه شده و سعی می شود در اینجا تا حدودی معرفی گردد.

در اواسط قرن هفدهم میلادی زبان فارسی در بنگال به قدری نفوذ پیدا كرده بود كه در بیشتر اشعار و منظومه ها و داستان های بنگالی لفظ فارسی به كار برده می شد. تا پایان این قرن پیوند زبان فارسی با بنگالی بیشتر شد و در نتیجه به علت سادگی و روانی زبان فارسی و نیز علاقه مندی صاحبان آثار به این زبان، ادبیات پوتهی اختراع شد. ادبیات پوتهی یعنی ادبیات تركیبی و منظور از آن وارد كردن لغات و تركیب های فارسی در زبان بنگالی بود. نویسندگان مسلمان بنگالی سعی كردند كه اساس زبان فارسی محكم تر و استوارتر شود، بدین علت بیشتر آنان از استعمال لغات سانسكریت احتراز نمودند و عموماً از صنایع لفظی استفاده نكردند و مطالب را به زبان ساده بیان كردند. ادبیات پوتهی به طور كلی ساده، سلیس، روان و بی تكلف بود. مردم بنگال پوتهی را خیلی دوست داشتند هنوز در روستاهای بنگلادش مردم همه شب «ادبیات پوتهی» را می خوانند و لذت می برند. ۷ مشهورترین ادبیات پوتهی و تعدادی از كتاب های فارسی كه به بنگالی ترجمه شده به شرح زیر است:

اولین كتاب كه از فارسی به بنگالی ترجمه شده داستان «سیف الملوك و بدیع الجمال» بود. مترجم این كتاب دونا غازی از اهالی چاندپور (بنگلادش) بود. داستان «یوسف و زلیخا» دومین كتابی بود كه توسط عبدالحكیم شاه (۱۶۲۰- ۱۶۸۰م) به تقلید از شاه محمد صغیر ۸ از فارسی به بنگالی ترجمه شد.

«اسكندر نامه» و «هفت پیكر نظامی گنجوی» از آثاری است كه توسط سید علاول (۱۵۹۷ – ۱۶۷۳م) به ترتیب در سال های ۱۶۷۳ و ۱۸۶۳ م به بنگالی ترجمه شد. همین مترجم كتاب «سیف الملوك و بدیع الجمال» (كه قبلاً نیز ذكر شد) و تحفه كه اثری به فارسی از مولانا یوسف گدا بود را نیز به بنگالی به ترتیب در سال های ۱۶۵۸ و ۱۶۶۴ ترجمه كرد. ۹

در اوایل قرن هفدهم میلادی محمد نوازش خان «گل و بگاولی» را به زبان بنگالی درآورد. همین داستان را محمد مقیم در سال ۱۷۶۰ م. ترجمه كرد و پس از آن كتاب «ده مجلس» توسط عبدالكریم خوندكار در سال ۱۴۹۸م. و سید علاول به زبان بنگالی ترجمه شد و كتاب «سر موسی» یا «سرنامه» در سال ۱۷۰۳م. توسط شیخ منصور از اهالی چیتا گنگ به زبان بنگالی تلخیص و ترجمه شد.

این روند تا اواخر قرن هجدهم ادامه داشت و از دیگر كتاب های مهم ترجمه شده از فارسی به بنگالی می توان به موارد زیر اشاره كرد:

۱- قصه حیرت الفقه: مترجم محمد علی اهل چیتاگنگ بنگلادش.

۲- قصه حسن بانو: مترجم محمد علی.

۳- ترجمه قصه حاتم طایی: توسط سید محمد حمزه.

۴- ترجمه طوطی نامه(به عنوان طوطی یعنی تاریخ طوطی): مترجم جاندی چرن منشی.

۵- ترجمه قصه سلطان یمامه به عنوان قصه جمجمه: مترجم محمد قاسم و.....

از اواسط قرن نوزدهم تا به حال آثاری دیگر از فارسی به زبان بنگالی ترجمه شده و كتاب های بسیاری راجع به تاریخ ادبیات ایران به رشته تحریر در آمده است. از كتاب های ترجمه شده در این سال ها می توان موارد زیر را بیان كرد:

فردوسی و شاهنامه ی او:

۱- فردوسیی شاهنامه (شاهنامه فردوسی) : شاهنامه فردوسی معروف ترین متن فارسی است كه بین ادبا و شعرای بنگال رایج بوده است. منیرالدین یوسف(۱۹۱۹- ۱۹۸۷م) متن كامل شاهنامه را از جلد یك تا شش به زبان بنگالی و به شعر ترجمه كرده و نام ترجمه را فردوسیی و شاهنامه گذاشته است. این ترجمه بین عوام و خواص پذیرفته شده است. وی كارش را از سال ۱۹۶۳م. آغاز كرد و در سال ۱۹۸۱میلادی به پایان رساند. در سال ۱۹۹۲ م. آكادمی بنگلا در داكا این شاهكار منیرالدین یوسف را چاپ كرد. این اولین ترجمه كامل شاهنامه در زبان بنگالی است. قابل ذكر است كه بخش اول این ترجمه در سال ۱۹۷۷ م . توسط مرحوم ضیاءالرحمن رئیس اسبق بنگلادش در سفری به ایران به حاكم وقت هدیه شد. ۱۰

۲- مهاكوی فردوسی(شاعر بزرگوار فردوسی): این كتاب نیز تألیفی است از منیرالدین یوسف در سال ۱۹۸۸م، درباره ی شاهنامه كه در داكا چاپ شده است.

۳- فردوسیی چریترو (فردوسی و كردار او) : این كتاب در سال ۱۳۴۵ در كلكته چاپ شده است.

۴- چهیلیدیر شاهنامه (شاهنامه كودكان): تألیف مولوی ابراهیم خان تألیف سال ۱۹۲۲ م.

۵- چُهوتو دیر شاهنامه: (شاهنامه برای بچه ها ) تألیف واجد علی.

۶- ترجمه رستم و سهراب: از دویجندرا لال رای.

مهمترین ترجمه غزلیات و رباعیات حافظ شیرازی:

۱- دیوان حافظ: دكتر شهیدالله در سال ۱۹۳۸م بیشتر غزلیات حافظ را به زبان بنگالی ترجمه و چاپ كرد. این كتاب بار دیگر در سال ۱۹۵۹م. منتشر شد و دكتر شهیدالله در مقدمه كتاب، اخوال و زندگی حافظ را توضیح داده است.

۲- دیوان حافظ: ترجمه قاضی اكرم حسین(۱۸۹۶ – ۱۹۷۲م) كه در سال ۱۹۶۱ م در داكا انتشار یافت و مشتمل بر ۲۳۹ غزل است. معروف ترین شاعر بنگلادش جسیم الدین مقدمه آن را نوشته است.

۳- حافظیر غزل گچهو (گلدسته غزلیات حافظ): این كتاب به همراه زندگی نامه ی حافظ در مقدمه، توسط عبدالحافظ و در آكادمی بنگلا در داكا به سال ۱۹۸۴ چاپ شده است.

۴- رباعیات حافظ : آجه كُمار بهتار چاریه اولین شخصی است كه رباعیات حافظ را به زبان بنگالی در آورده است. این كتاب شامل ۶۵ رباعی و مقدمه ای هفت صفحه ای و مختصری از زندگی نامه ی حافظ است كه در سال ۱۹۲۹م. در كُمیلا(بنگلادش) چاپ شده است.

۵- رباعیات حافظ : شاعر ملی بنگلادش، قاضی نذرالاسلام ۷۳ رباعی از دیوان حافظ را ترجمه كرده است. این ترجمه در كلكته به سال ۱۹۳۷ م چاپ شده است.

۶- رباعیات حافظ: دكتر شهیدالله مترجم دیگر بعضی از رباعیات حافظ است كه كتاب او در سال ۱۹۳۹م. چاپ شده است.

۷- رباعیات حافظ : این ترجمه توسط كانتی چندر و گهوش انجام و دوبار، بار اول در سال ۱۹۱۹ و بار دوم در سال ۱۹۶۱م چاپ شده است.

۸- غزلیات حافظ : عبدالحافظ ۷۰۴ غزل حافظ را به زبان بنگلا ترجمه كرده است ؛ این ترجمه در سال ۱۹۸۷ م توسط آكادمی بنگلا چاپ شده است. مقدمه این ترجمه شرح احوال حافظ را در بر

می گیرد.

۹- دیوان حافظ : منیرالدین یوسف نیز ۷۹ غزل حافظ را به زبان بنگالی ترجمه كرده كه در سال ۱۹۶۸ توسط آكادمی بنگلا در داكا چاپ شده است.۱۱

مهمترین ترجمه های مثنوی مولانا

قیل از پرداختن به ترجمه های مثنوی مولوی باید بیان كنم كه مثنوی مولانا جلال الدین رومی بعد از قرآن و حدیث نبوی معروف ترین كتاب در بین مردم بنگلادش است و آن را قرآن فارسی

می نامند و واعظان در بین سخنرانی از ابیات مثنوی می خوانند. ۱۲ شیفتگی به اشعار مولوی از صدها سال پیش در بین مردم این مرز و بوم بوده و هست. برای آبیاری این كام های تشنه، مترجمان، مثنوی را به زبان بنگالی در آورده اند كه به مهمترین آن در اینجا اشاه می كنم:

۱-مولانا رومیی مثنوی شریف : (مثنوی رومی): این كتاب ترجمه جلد اول از مثنوی است كه توسط اظهر علی بختیاری انجام و در سال ۱۹۵۵ م منتشر شده است.

۲- رومیی مثنوی: (مثنوی رومی) منیرالدین یوسف، بخشی از مثنوی را ترجمه و در ۱۹۷۸ م در داكا چاپ كرد.

۳- مثنوی شریف: این كتاب كه ترجمه جلد اول مثنوی است توسط شیخ الحدیث مولانا عزیزالحق در سه بخش انجام و در كتابخانه رشیدیه داكا چاپ شده است.

۴- مثنوی رومی: ترجمه جلد اول مثنوی توسط مولانا عبدالمجید است. این كتاب در چهار جلد و توسط كتابخانه امدادیه داكا به سال ۱۹۶۴ م چاپ شده است

۵- مولانا جلال الدین رومی: این كتاب درباره ی زندگی مولوی و مثنوی اوست كه توسط غلام رسول محمد در سال ۱۹۶۴ میلادی تألیف شده است.

۶- ترجمه مثنوی رومی: این كتاب اولین ترجمه كامل مثنوی به زبان بنگلا است كه توسط فضل الكریم انجام شده اما متأسفانه هنوز چاپ نشده است. ۱۳

علاوه بر آنچه ذكر شد منیرالدین یوسف، مولانا منیرالزمان و مولانا محمد عیسی شاهدی نیز بخش هایی از مثنوی را ترجمه كرده اند. همچنین درباره ی او كتاب های زیادی تألیف شده است. پایان نامه ی نگارنده این مقاله نیز با عنوان مثنوی جلال الدین رومی و فلسفه زندگی و عرفان او به زبان بنگالی است كه در دانشگاه راجشاهی در مقطع دكترا از آن دفاع كردم.

مهمترین ترجمه های آثار سعدی شیرازی:

گلستان و بوستان سعدی برای مردم بنگلادش كتابی شناخته شده است. قصه های گلستان را واعظان و سخنرانان در مجالس دینی بیان می كنند. به همین دلیل همچون مثنوی مولوی، ترجمه هایی از آن بخصوص گلستان انجام شده است. خصوصاً معروف ترین این ترجمه بیت عربی سعدی است كه همه مردم بنگلادش آن را می دانند.

بلغ العلی بكماله كشف الدجی بجماله حسنت جمیع خصاله صلوا علیه و آله

۱- گلستان سعدی: اولین ترجمه به زبان بنگالی است كه توسط آكستن دی سلوا در سال ۱۸۵۲ م انجام شده است.

۲- گستانیی بنگانوباد (ترجمه گلستان در بنگالی): عبدالمنان در سال ۱۹۸۵ م این ترجمه را انجام داده است.

۳- گلستانیی گلیو (داستان های گلستان): این كتاب توسط حبیب الله بهار نوشته شده است.

۴- شیخ سعدی گلپو (داستان های شیخ سعدی): كه توسط عبدالستار نوشته و در سال ۱۹۸۰ در داكا چاپ شده است.

۵- بوستان: توسط عبدالجلیل ترجمه و در سال ۱۹۹۰ م در داكا چاپ شده است.

۶- بوستان: ترجمه عبدالمنان.

علاوه بر این شاعران و نویسندگان بسیاری در بنگلادش درباره ی سعدی و گلستان و بوستان او نوشته اند كه این مقاله ی كوتاه گنجایش بیان همه آن را ندارد.

عمر خیام و رباعیات او:

۱- رباعیات عمر خیام: كانتی چندرو گهوش علاوه بر ترجمه رباعیات حافظ ۷۵ رباعی از خیام را نیز ترجمه كرده كه در سال ۱۹۶۱ در كلكته چاپ شده است.

۲- رباعیات عمر خیام : این كتاب معروف ترین ترجمه رباعیات خیام است كه توسط قاضی نذرالاسلام شاعر ملی بنگلادش انجام شده و در سال ۱۹۰۹ م در داكا به چاپ رسیده است.

۳- رباعیات عمر خیام: ترجمه دكتر محمد شهیدالله كه در سال ۱۹۸۵ م در داكا چاپ شده است.

---