۲ قرن «کانت»

نگاهی به کتاب «شرحی بر نقد خرد ناب و روند پیدایش آن»

یکی از نقطه‌های عطف تاریخ اندیشه فلسفه، نقادی «کانت» است و اصلی‌ترین نماد این مکتب، کتاب «نقد خرد ناب». این کتاب چرخشی شناخت‌شناسانه بود که سبب شد رویکرد فیلسوفان به جهان ذهنی و واقعیت عینی دگرگون شود و خود کانت آن را انقلاب شناختی خواند. انقلاب او نه‌تنها شناخت‌شناسی که هستی‌شناسی و اخلاق را نیز زیروزبر کرد. فلسفه کانت و به‌ویژه نقد خرد ناب، تلاقی‌گاهی است که در آن متافیزیک سنتی، عقل‌گرایی دکارتی و تجربه‌باوری هیوم به همدیگر می‌رسند. در آن مقطع تاریخی، بنیان متافیزیک سنتی با نقدهای فلسفه مدرن سست شده بود و از سوی دیگر، شکاکیت تجربه‌باور نه‌تنها متافیزیک سنتی که اصول عقل‌گرایی را بر باد داده بود. درواقع، پس از هیوم و با شکاکیت او در اصل علیت، اساس شناخت انسانی به چالش کشیده شده بود. کانت در پی راهی میانه بود که هم، مانند عقل‌گرایان مدرن، متافیزیک سنتی را کنار گذارد و هم از دام شکاکیت تجربی رها شود.

در ایران کانت نامی آشناست و علاوه بر ترجمه آثار خود او، شرح‌های ریزودرشت فراوانی، از تالیف و ترجمه، در موردش منتشر شده است. انتشار این آثار به شهرت این فیلسوف بزرگ در ایران انجامیده و نشانه آن، رساله‌های فراوانی است که در دانشکده‌های فلسفه درمورد کانت نوشته می‌شود.

به‌تازگی نشر ققنوس کتابی درباره «نقد اول» کانت منتشر کرده است با عنوان «شرحی بر نقد خرد ناب و روند پیدایش آن» با ترجمه کسرا حاتم‌پوری. این کتاب به قلم پل گایر و آلن وود است. نام این دو نفر برای فلسفه‌دوستان ایرانی آشناست. این دو از بزرگ‌ترین کانت‌شناسان معاصر هستند که علاوه بر شرح‌های‌شان بر فلسفه کانت، مجموعه‌آثار او را به انگلیسی ترجمه کرده‌اند. کتاب حاضر درواقع مقدمه این دو نفر بر ترجمه انگلیسی «نقد خرد ناب»، چاپ انتشارات کمبریج است که اصلی‌ترین و مهم‌ترین اثر کانت و درحقیقت، شاهکار او به‌شمار می‌رود.

کتاب حاضر پنج فصل دارد: ۱. چکیده نقد؛ ۲. پیام نقد؛ ۳. شکل‌گیری نقد؛ ۴. پیدایش نقد و ۵. تغییرهای ویراست دوم. در فصل اول، نویسندگان، فصل‌ها و مطالب کتاب نقد اول را خلاصه‌وار بازگو کرده‌اند. مزیت این بخش در آن است که به زبانی ساده و در زمانی کم می‌توان با شناخت‌شناسی کانت در نقد اول آشنا شد و آن را مرور کرد. موضوع فصل دوم این است که فلسفه نقادی کانت با سنت‌های پیشین خود، یعنی عقل‌باوری و تجربه‌باوری، چه نسبتی دارد و کانت با نگارش نقد اول در پی چه چیزی بوده است. فصل‌های سوم و چهارم بخش اصلی این شرح را تشکیل می‌دهد و در آنها، ‌گذار کانت از فلسفه جزمی به فلسفه نقادی نشان داده می‌شود.

در این دو فصل، نوشته‌ها و رساله‌هایی بررسی می‌شود که کانت پیش از نقد اول نگاشته است: از ۱۷۵۵ و انتشار اولین اثر منحصرا فلسفی‌اش تا ۱۷۸۰، یعنی یک سال پیش از انتشار نهایی کتاب نقد. برای خواننده این دو فصل بسیار آگاهی‌بخش و خواندنی است زیرا این بخش از زندگی و نوشته‌های کانت کمتر مورد توجه بوده. در ابتدای فصل سوم آمده است که غالبا تصور می‌شود کتاب نقد خرد ناب محصول انقلابی ناگهانی در اندیشه کانت بود که در ۱۷۷۲ رخ داد و خود کانت هم در برخی نوشته‌هایش به این افسانه پروبال داد و عده‌ای را به اشتباه انداخته است؛ مثلا او در کتاب تمهیدات می‌گوید: «نخستین بار... هیوم بود که مرا از خواب دگم‌باوری بیدار کرد»، گویی که او در تمامی سال‌های پیش از انتشار نقد پیرو فلسفه جزمی ولف بوده است، درحالی‌که کانت از زمان انتشار رساله کارشناسی‌ارشدش، در ۱۷۵۵، از عقاید فلسفی لایب‌نیتسی-ولفی جدا شده بود. فصل پنجم و پایانی درباره تفاوت‌های میان ویراست نخست و ویراست دوم کتاب «نقد» است. در این فصل نشان داده می‌شود که کانت، پس از نگارش نخستین ویراست کتاب، همچنان مسیر پژوهشی خود را ادامه داده و تغییرهای مهمی در ویرایش دوم اثر خود اِعمال کرده است. در انتهای کتاب نموداری آمده است که ساختار اصلی کتاب نقد خرد ناب کانت را نشان می‌دهد و پس از آن واژه‌نامه نسبتا مفصل انگلیسی- فارسی و نمایه اسم‌های خاص آمده است.

مطالب کتاب دقیق و دسته‌بندی‌شده و ترجمه، روان و آسان‌فهم است. مترجم کوشیده در انتخاب معادل‌ها، حد اعتدال را رعایت کند تا دشواری واژه‌ها سبب دشواری متن نشود. کتاب به‌آسانی خواننده را با موضوع‌های مهم در فلسفه کانت آشنا می‌کند و به‌علاوه، کوتاهی کتاب موجب شده که مطالب آموزنده و تازه اثر، هم برای استادان و دانشجویان فلسفه مفید باشد و نیز دیگر علاقه‌مندان به فلسفه را با کانت آشنا کند.