نگاهی به جغرافیای تاریخی مشهد

شهر مشهد یعنی محل شهادت حضرت امام رضا (ع)، در سمت شرقی نیشابور واقع است و سلسله کوه هایی که سرچشمهٔ اکثر آب های نیشابور است مشهد را از نیشابور جدا می نماید. شهر مشهد که امروز مرکز …

شهر مشهد یعنی محل شهادت حضرت امام رضا (ع)، در سمت شرقی نیشابور واقع است و سلسله کوه هایی که سرچشمهٔ اکثر آب های نیشابور است مشهد را از نیشابور جدا می نماید. شهر مشهد که امروز مرکز خراسان (رضوی) است قبل از آن که امام رضا (ع) در این محل به شهادت برسند قریه ای با نام سناباد بوده، امام علی بن موسی الرضا در سال ۲۰۲ هـ.ق در اثر زهری که مأمون خلیفه عباسی به ایشان خورانید در این محل شهید شدند و از این پس این قریه نام مشهد الرضا را بر خود گرفت که به صورت مخفف با نام مشهد رایج گردید. ‏

در چند کیلومتری شمال مشهد بقایای شهر قدیمی طوس قرار دارد. طوس در قرن چهارم دومین شهر ربع نیشابور محسوب می شده است و از دو شهر "طابران" و "نوقان" که متصل به هم بودند تشکیل می شد به فاصله دو منزلگاه چاپاری از طوس باغ بزرگی بود در دهکده سناباد و در آن دهکده قبر هارون الرشید قرار داشت.

در قرن سوم به گفته یعقوبی نوقان از طابران بزرگ تر بوده ولی یک قرن بعد طابران از نوقان بزرگ تر شده و نا زمان یاقوت حموی بر همین وضع باقی ماند، تا اینکه لشکریان مغول طوس را ویران کردند. نوقان به تهیه و ساختن ظرف های سنگی که به نواحی دیگر می بردند شهرت و از کوه های آن طلا و نقره و آهن و مس استخراج می گردید.

از قبور مشهور طابران مقبره امام محمد غزالی است که از علمای مشهور و مدرسین برجسته نظامیه بغداد بود و در سال ۵۰۵ هـ.ق وفات یافته است. اسم طوس در زمان یاقوت، یعنی در قرن هفتم غالبا بر ولایت آن اطلاق می شد و در آن ناحیه بیش از هزار دهکده وجود داشت. تمام این آبادی ها همچنین دو شهر طوس و عمارات دو مقبرهٔ سناباد در سال ۶۱۷ هـ.ق پایمال لشکریان مغول گردید و یکسره غارت و تاراج شد و از آن پس دیگر طوس روی آبادانی را ندید. اما مقبره امام هشتم به علت توجه و ارادت ویژه شیعیان به آن امام مجددا آباد شد. ‏حمد الله مستوفی نخستین کسی است که در اثری مکتوب در قرن هشتم سناباد را مشهد خوانده است و از آن زمان تا کنون آنجا را همچنان مشهد می نامند. در زمان حمد الله مستوفی مشهد به صورت شهری بزرگ در آمده که در آن مزار های بسیار با گنبد های متعدد وجود داشته از آن جمله می توان به مقبره فردوسی سراینده شاهنامه اشاره نمود. ‏اطراف مشهد جلگه ای است هموار و سرسبز که آن را مرغزار تکان گویند. طولش دوازده و عرضش پنج فرسخ است و انگور و انجیر فراوان دارد، اهالی ولایت طوس به نظر حمد الله مستوفی "نیکو سیرت و پاک اعتقاد و غریب دوست" هستند. ابن بطوطه که مشهد را چند سال بعد از مستوفی دیده است گوید شهری عظیم است دارای بازار های معمور و اطراف شهر را کوه ها فرا گرفته و ضریح در زیر گنبدی بزرگ جای دارد و مدرسه ای در جوار آن است و همه دیوار های این ابنیه با کاشی های عالی آراسته است. روی قبر امام ضریحی است از چوب که بر روی آن صفحات نقره کشیده اند و قندیل های سیمین بالای ضریح آویزان است. در حرم از نقره ساخته شده و پردهٔ ابریشمین زرتاری بر آن در کشیده و فرش های متعدد گسترانیده اند. ‏کلاویخو سفیر اسپانیا که در سال ۸۰۸ هـ.ق مأمور دربار تیمور گورکانی بوده و در راه خود از مشهد عبور نموده است به شکوه و عظمت مقبرهٔ امام اشاره داشته آن را ستوده است. ‏

سمیرا افراسیابی