ایران, كدام راه

استمرار خارق العاده تاریخ و تمدن پیچیده ایران, این كشور را به یك تجربه ملی چندوجهی و بغرنج و میراثی از یك فرهنگ ملی غنی و پیچیده مجهز كرده است, اما فرهنگ ایران نوعی شیزوفرنی عمیق را نیز به نمایش می گذارد

استمرار خارق‌العاده تاریخ و تمدن پیچیده ایران، این كشور را به یك تجربه ملی چندوجهی و بغرنج و میراثی از یك فرهنگ ملی غنی و پیچیده مجهز كرده است، اما فرهنگ ایران نوعی شیزوفرنی عمیق را نیز به نمایش می‌گذارد كه از یك طرف محصول احساس ذاتی ناشی از فرهنگ غنی و امپراتوری بزرگ گذشته و از طرف دیگر احساس خرده‌گیری ناشی از زیردستی و حتی فقدان امنیت ناشی از شكست‌های خفت‌آور و سلطه بیگانگان از قبیل یونانی‌ها، عرب‌ها، انواع ترك‌ها، روس‌ها و دولت‌های غربی است. دنیای ایرانی دنیایی غریب است كه نوعی افراط‌كاری‌ را به نمایش می‌گذارد كه از یك طرف میراث فرهنگی با شكوهی پدید آورده است، از طرف دیگر تلقی زیركانه و هزارتویانه‌ای از سیاست را شكل بخشیده است كه ناامنی‌های تاریخی زیستن در شرایط بی‌ثباتی و مرگ ناگهانی پادشاه مستبد و درآمدن به انقیاد بیگانه را منعكس می‌كند. تعریف خاصی از خصوصیات روان‌شناختی اسلام شیعی كه تأكید بر فضایی از رنج و بی‌عدالتی را عامل ناگزیر تعهد به ایمان حقیقی می‌داند(۱)، این سوءظن و بیگانه ترسی تاریخی را تقویت می‌كند.

فرهنگ ایرانی فرهنگی است كه تقریباً در تمامی وجوه خود تسلیم افراط است. خصوصیات افراط ایرانی حتی به عرصه‌های تعالیم مذهبی نیز راه یافته است. ایران از سال‌های دور گذشته پناهگاه الهام‌یافتگان و اهل مكاشفه بوده است. ایران قرون وسطا قبله‌گاه ناراضیان، شورشیان، زاهدان تارك دنیا، پیامبران و صوفیان بوده است.

تشیع قرائت حوزوی آن، آموزه‌‌ای است كه بخش اعظم این روحیه را تجسم می‌بخشد، دیدگاهی قیامت‌نگر از زندگی انسان كه در آن هیجان عاطفی، رنج و ستم مضمون‌‌هایی اساسی هستند كه خود را بر روان یك شیعی تحمیل می‌كنند. این دیدگاه شیعی؛ از زندگی و سیاست، بسیار بیش از اسلام سنی ارتدوكس، عاطفی و قیامت‌نگر، شهادت‌طلب و به لحاظ وجود قلمروهای متمایز خوب و بد، مانوی است. افراط به عنوان یك موهبت ایرانی كه تا حدود زیادی مهر خود را بر هنر و فرهنگ و زندگی روزمره ایران كوبیده است. این نوع نگاه به‌طور فزاینده‌ای در اسناد و كتب شیعه بخش حوزوی آن رسوخ و نفوذ پیدا كرده و از آن طریق نزد مردم هم به‌عنوان اصل مسلم شیعی رواج پیدا نموده است و تأثیر خود را در تصمیم‌گیری‌ها، نگاه جدید به جهان و اعمال دنیوی و اخروی نهاده است، به همین خاطر در تعاریفی كه از شیعه می‌شود، عنصر شیعی در سیاست مبشر پذیرش رنج و مصیبت در جست‌وجوی آرمانی عادلانه به‌عنوان بخش طبیعی و جدایی‌ناپذیری از نقشه كمال یابنده خداوند است.

ایرانیان در این احساس نیرومند غوطه‌ می‌خورند كه ایران دارای یكی از كهن‌‌ترین فرهنگ‌های جهان است، كه سابقه آن به بیش از بنیانگذاران امپراتوری هخامنشی در قرن ششم هجری قمری هم می‌رسد. بسیاری از ایرانیان به‌عنوان حاملان سربلند یك چنین فرهنگ باستانی، نسبت به همسایگان خود چنان احساس عمیقی از برتری دارند كه به مرز نوعی استكبار فرهنگی می‌رسد.

ایرانی‌ها از سالیان بسیار دور گذشته بر دوگانگی میان ایران و توران تأكید كرده‌اند، توران به انبوه مردمانی استپ بازمی‌گردد كه در بخش اعظم تاریخ ایران در اطراف این كشور بوده‌اند. اصطلاحات ایران و توران به لحاظ آن‌كه ناظر بر نوعی تفكیك میان نور و ظلمت، خوبی و بدی و فرهنگ و بربریت است، فحوایی مانوی دارد. احساس ایرانی‌ها این بوده است كه در محاصره دشمنان قرار گرفته‌اند، بدون آن‌كه دوستی طبیعی یا متحدی قومی در جای دیگری داشته باشند. پذیرش كیش كاملاً متمایز شیعی به‌عنوان دین رسمی در قرن شانزدهم نیز این كج‌خیالی نهفته را عمیقاً تقویت كرده و ایران را از لحاظ مذهبی در میان غالب مسلمانان جهان در موقعیتی منفرد قرار داده است.

باوجود نوعی احساس آشكار هویت قومی، نظام سیاسی ایران فاقد آرامشی اطمینان‌بخش است، زیرا این كشور از بسیاری جهات موزاییكی از پراكندگی و اختلافات تحصیل شده تاریخی است كه به دشواری به ایجاد نوعی وحدت ملی گردن می‌نهد. متجاوز از ۵۰% ایران را غیرفارس‌ها تشكیل می‌دهند(۲) كه غالباً به لحاظ قومی و زبانی كاملاً متمایز‌ند. آذربایجانی‌ها، كردها، تركمن‌ها، بلوچ‌ها، عرب‌ها‌، قبایل مختلف ترك، ارمنی‌ها، آشوری‌ها و سایر گروه‌ها، مواد خام لازم برای نیروهای گریز از مركز را فراهم می‌آورند، نیروهایی كه می‌توانند این كشور را به تجزیه تهدید كنند. صرف وزن و دیرمانی فرهنگ ایرانی باعث می‌شود كه بسیاری از اقلیت‌های ایرانی احساس غرور كنند و در مقابل، تهدید نیروهای خارجی خود را بخشی از «ایران»‌ فرهنگی به شمار آورند، اما نه خود آنها و نه جامعه قومی فارس، آنها را كاملاً ایرانی نمی‌شمارند. این قبیل نقطه‌ضعف‌ها كه زاییده تفرقه است از دید قدر‌ت‌های بیگانه دور نمانده و غالباً زمینه‌ مساعدی برای مداخله آنها بوده است. خود ایرانی‌ها كه به خوبی واقف‌اند این قبیل تمایزها می‌تواند دستاویزی برای قدر‌ت‌های بیگانه باشد، در مقابل قومیت، حساسیت ویژه‌ای دارند و از نسبت به وفاداری گروه‌های قومی یا منطقه‌ای معین نوعی بدگمانی ناگفته، اما زیركانه دارند. این تفاوت‌های مذهبی، قومی، زبانی و فرهنگی هنوز به‌طور قطعی در نوعی احساس كلی ملی‌گرایی ایرانی ذوب نشده است، با این همه اطمینان ایرانیان به ریشه‌های خود به‌هیچ‌وجه در حد كمال نیست و تجارب تاریخی آنها حتی احساس برتری فرهنگی را نیز خدشه‌دار كرده است.

هر ایرانی می‌داند كه ایران از حدود سه‌هزار سال پیش تاكنون وجود داشته است. این شخصیت تاریخی عمیقاً ریشه‌دار است. ایرانی‌ها به گمان خود تردید ندارند كه ایران دارای یك فرهنگ برتر، بسیار برتر از عرب‌ها كه از نظر تاریخی، ایرانی‌ها آنها را تن‌پرور و ناآشنا به راه و رسم تمدن می‌شمردند و ترك‌ها را باوجود استعداد چشمگیرشان در سپاهی‌گری، تنبل، كم‌هوش و فاقد ظرافت و نكته‌سنجی قلمداد می‌كردند. ایرانیان عقیده دارند از تمامی همسایگان یا دشمنان خود تیزهوش‌ترند. خلاصه ایران نسبت به دنیای اطراف خود نوعی احساس نخوت ذاتی و نسبت به برتری فرهنگی خود اطمینانی قطعی دارد. اما شاید این اطمینان چندان هم قطعی نباشد. زیرا تاریخ به كرات این احساس عمیق برتری را در هم شكسته و درنهایت این شخصیت جمعی را با احساس آزارنده عدم امنیت همراه كرده است. ایران باوجود موجودیت طولانی خود به‌عنوان یك ملت و یك كشور در معرض یك سلسله فتوحات خارجی قرار داشتند كه احساس یگانگی ملی و حاكمیت این كشور بر مقدرات ملی خود را به لرزه در آورده است. موارد متعدد به تصرف درآمدن ایران از دوهزاروسیصدسال پیش، با اسكندر مقدونی آغاز و سپس با تصرف ایران به‌دست اعراب مسلمان در اوایل دوران اسلامی، مغول‌های چنگیزخان، تیمور، سپاهیان قدرتمند تركمن‌های سلجوقی، واقعه شرم‌آور افغان‌ها و سرانجام سلطه بریتانیا و روسیه و حتی اشغال و جدایی‌سازی بخش اعظمی از سرزمین‌های ایران دنبال می‌شود. این فاتحان و بسیاری مهاجمان دیگر، طی دوره‌های طولانی زمام امور ایران را به دست گرفته و آسیب‌های روانی شدیدی بر ملت ایران وارد كرده‌اند. گرچه بسیاری از این فاتحان سرانجام تأثیر پایدار خود را بر موزاییك تشكیل‌دهنده فرهنگ ایرانی برجای نهادند و جذب این فرهنگ شدند، اما تجربه تهاجم آنها نوعی ضایعه بوده است. كمتر ملتی را می‌توان سراغ گرفت كه ضمن برخورداری از چنین فرهنگ متمایز و دیرسالی، تا به این حد شاهد تهاجمات ویرانگر بوده باشد. از این‌رو فرهنگ ایرانی، عمیقاً شیزوفرنیك برجای مانده است، نوعی احساس ریشه‌دار برتری فرهنگی همواره در مقابل احساس مخرب عدم امنیت و حقارت ناشی از ناتوانی تاریخی حكومت‌‌ها در اعمال حاكمیت بر سرنوشت خویش قرار می‌گیرد. دوران‌های شكوه امپراتوری و سیطره فرهنگی ایرانیان برقلمروهای پهناوری از جهان با دوران‌هایی از استیصال در مقابل نیروهای قدرتمند بیگانه دنبال می‌شود.

در رویارویی با برتری بیگانگان در دوران معاصر، بخصوص در عرصه‌های فنی، بسیاری از ایرانیان احساس می‌كنند كه در صورت پذیرش عقب‌ماندگی خود، آبروی‌شان را از دست خواهند داد... پذیرش عقب‌ماندگی می‌تواند به فرایندی از تحقیر تبدیل شود و طنزآمیزتر این‌كه نوعی تظاهر به شجاعت و خودپسندی را در میان ایرانیان برانگیزد. مسلماً رنج ناشی از شكست، در میان مقهورشدگان پیامدها و واكنش‌هایی عمیقاً منفی ایجاد می‌كند. عمده‌ترین این واكنش‌ها احساس از دست‌دادن كنترل بر سرنوشت خویش است. البته به لحاظ تاریخی تقریباً تمامی افراد بشر در مقطعی از زندگی خود، برهنه در معرض هوس‌های بخت و بوالهوسی‌های حاكمیت خودسرانه قرار داشته‌اند. هنگامی كه فرهنگ یك دشمن بیگانه و نیروهای نظامی بیگانه، بر ملتی تحمیل می‌شود، جابه‌جایی و تغییر جهت‌های عظیمی در فرهنگ سیاسی محلی و سلسله مراتب نفوذ آن اتفاق می‌افتد. بنابراین تصور بر این است كه ایرانی‌ها نسبت به نقش بیگانگان در فرهنگ و سیاست خود اكیداً حساسیت دارند. این نگاه همواره به قدرت بیگانه، از یك‌سو عامل پرورش نوعی بدبینی نسبت به ماهیت قدرت است و ازسوی دیگر می‌تواند باعث برانگیختن نوعی روحیه چاپلوسی مبتنی بر خشم و سرزنش به حضور حاكم مسلط، همراه با درك این نكته شود كه سرپیچی از اطاعت چنین قدرت بیگانه‌ای با خطرات شخصی بزرگ همراه است.

اگر چپاول فاتحان بزرگ ایرانی برای ایجاد احساس عدم امنیت و آسیب‌پذیری در روان ایرانیان كافی نبوده است، دام‌های فریبنده امپریالیسم اروپایی در قرن نوزدهم در به‌وجود آوردن چنین احساسی موفق بوده است.

در غیاب فاتحان بیگانه، حاكمیت مطلق پادشاهان بر زندگی ایرانیان سایه می‌افكند، شاه تجسم دولت و فرمانروای مطلق بود و حتی در دوران پیش از اسلام و اوایل دوره صفویه در قرن شانزدهم، به مثابه خدا نگریسته می‌شد گرچه با نزدیك شدن قرن بیستم، این درخشش بی‌نظیر نیز آشكارا به تیرگی می‌گرایید، اما قدرت او فقط به نیروی شرایط زمانه محدود شد و نه به خواست خودش.

یكی از پارسنگ‌های جالب توجه در مقابل بیگانه ترسی ایران، توانایی تاریخی این كشور در جذب فرهنگ‌های مهاجم و ادغام آنها در نظام اجتماعی جدید است. به قول معروف «بلعیدن ایران آسان، اما هضم آن دشوار است.» تاخت و تازهای یونانیان به فرماندهی اسكندر مقدونی، فتوحات اعراب، هجوم‌های مغولان و تركان و تهاجم غرب در قرن نوزدهم و بیستم، همگی به تعبیری در فرهنگ سیاسی و اجتماعی ایران جذب شده و یك فرهنگ كاملاً‌ پیچیده را به‌وجود آورده است. جالب آن‌كه ایرانی‌ها می‌گویند این آنها بوده‌اند كه با كوبیدن مهر و نشان سیاسی و فرهنگی نیرومند خود بر فاتحان عرب در دوران خلافت ایرانی ـ عربی عباسیان و شكوفاكردن اسلام در مناطق ایرانی آسیای مركزی در قرون وسطا «اسلام را فتح كرده‌اند» به گفته یك ایرانی «شكست ما را سرسخت‌تر می‌كند.»

شخصیت فوق‌العاده هوشمند، مصمم و با استعداد ایرانی به‌خوبی می‌تواند به نوعی هم‌نهاد جدید از زندگی مدرن و اسلامی دست یابد. ایران می‌تواند در میان مسلمانان جهان به‌عنوان «مركز اخلاقی اسلام» در تحكیم موقعیت خود موفقیت‌هایی كسب كند. مسلماً ایفای نقش «مركز اخلاقی اسلام» در خدمت رفع نیازهای خود ایران نیز قرار می‌گیرد. اگر بتواند ادعا كند كه در ایجاد نوعی خصلت اسلامی در سیاست‌های منطقه‌ای، قدرت اخلاقی منحصر به فرد است.

ایران تماماً هم اسلام نیست، شاهنامه از یك‌سو و داماد حضرت محمد(ص)، امام علی(ع) ازسوی دیگر، نماد فشرده جنگ داخلی عمیق‌تری است كه در ذهن هر ایرانی وجود دارد. یك روی فرهنگ ایرانی حماسه دنیوی ـ ملی‌گرایانه شاهنامه اثر ادبی كلاسیك فرهنگ ایرانی است كه سنت شكوهمند ایرانی را هم در عرصه تاریخ و هم در قلمرو اسطوره، مدون می‌كند. این حماسه تعمداً وقایع‌نگاری سرگذشت ایرانیان پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان، یعنی دومین چهره فرهنگ ایرانی را كنار می‌گذارد. اما آنچه سرانجام در ایران غالب شده، جریان غالب اسلام (تسنن) نبود. امام علی(ع) بنیانگذار مذهب شیعه كه شیعیان از طریق او شجره الهی حضرت محمد(ص) را دنبال می‌كنند شخصاً نماد اسلام شیعی است كه ایران را فتح كرد. ایران هنوز نمی‌تواند تصمیم بگیرد كه آیا بیشتر ایرانی است یا مسلمان. پهلوی‌ها بویژه سعی می‌كردند افتخارات ایران پیش از اسلام را مرتبا‌ً‌ زنده كنند. این ارج‌گذاری تعصب‌گونه بر سنت‌های پیش از اسلام مخالفت‌هایی در پی داشت، ایران هنوز با حل مسئله میراث اسلامی و پیش از اسلام خود فاصله زیادی دارد. اغلب ایرانیان احتمالاً هرگز افتخارات ایران پیش از اسلام را كنار نخواهند گذاشت، زیرا چیزی است كه آنها را مطلقاً از همسایگان‌شان جدا می‌كند، حتی پیش از اسلام ایرانی شده در شكل شیعی آن. ایرانیان باید با این دوگانگی مقابله كنند. شاید شكل‌گیری دوباره و مراتبی از میراث ملی‌گرایانه و ماقبل اسلامی با تأكید بر سنتی كه منحصر به ایران است، به تعدیل اشتیاق شیعی كمك می‌كند.

هر جامعه‌ای با استفاده از ابزارهای متناسب و شناخت آنها به تولید و بازآفرینی تمدن و فرهنگ متعالی دست می‌زند، این فرهنگ و تمدن وقتی متكی بر یك شالوده محكم و قوی با باورها، عقاید و جهان‌بینی پویا و شكوفا باشد، كارایی دوچندان خواهد داشت. جامعه ایرانی همیشه با شناخت ابزارها و شرایط زیستی و استفاده مناسب از آنها تمدنی را پایه گذاشته كه هم شاخص هویت وی و پیشبرد او در صحنه جهانی بوده و هم خدمتی به جهان بشری نموده است. هر وقت ایرانی با تلفیقی از سنت‌های كهن و آداب، رسوم، دین و شرایط جدید، هویتی متناسب انتخاب نمود به جاده ترقی گام برداشت و هر وقت تعصب را چاشنی یكی از اهرم‌ها نمود و دیگری را نفی، سقوط كرده است. جان كلام این‌كه ایمان، دین، جهان‌بینی متناسب و سیال ـ آشنای به علم و مدیریت روز و همه‌جانبه و اشتراك تمامی آحاد ملت ایران ـ پایه‌گذار ایرانی قوی، قدرتمند، پویا، شكوفا و ماندگار خواهد بود.

عبدالمجید الهامی

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ تعریف خاص كه اسناد و كتب شیعی حوزه آن را تبلیغ و بیان می‌كند، دنیایی از رنج و محنت كه فقط ابعاد حقیقی در سایه تحمل آن حاصل می‌شود.

۲ـ مطابق آمار و سرشماری، جمعیت ایران، ترك‌ها به بیش از ۲۰ میلیون نفر، كردها تقریباً ۱۰ میلیون نفر، عرب‌ها در حدود ۵ میلیون نفر، بلوچ‌ها حدود یك میلیون نفر و دیگر اقوام به مانند ارامنه، آشوری‌ها، یهودی‌ها، مسیحی‌های دیگر،‌ تركمن‌ها و قشقایی‌ها بیش از یك و نیم میلیون نفر می‌باشند. این آمار نشان از ۳۷ میلیون نفر غیرفارس می‌دهد كه بیش از ۵۰ درصد جمعیت ایران است. حالا اگر دیگر اقوام مانند مازنی‌ها،‌ گیلكی‌ها، كاسی‌ها لرستان را فارس به شمار آوریم قوم فارس اكثریت جمعیت ایران را ندارد و به عبارتی ایران مساوی با فارسی‌گری و قوم پارس نمی‌باشد، بلكه ایران شامل تمامی این اقوام زنده، پویا و فعال است نه قوم پارسی یا فارسی رسمی تبلیغ شده حاكمیت رسمی.