یادی از خدمات مؤتمن

جناب آقای دهباشی سَلَّمَک الله تعالی از اینکه اینگونه در تکریم خادمان حقیقی فرهنگ بیریا کوشا می باشید نمی دانم با چه زبانی تشکر کنم جز آنکه بگویم «جَزاکَ اللهُ عَنْهُم جزإً و خیراً»

جناب آقای دهباشی سَلَّمَک الله تعالی از اینکه اینگونه در تکریم خادمان حقیقی فرهنگ بیریا کوشا می‏باشید نمی‏دانم با چه زبانی‏تشکر کنم جز آنکه بگویم «جَزاکَ اللهُ عَنْهُم جزإً و خیراً»

امّا راجع به حضرت زین‏العابدین مؤتمن استاد مسلّم نظم و نثر پارسی باید عرض کنم:

یک دهن خواهم به پهنای فلک‏

تا بگویم شرحِ حال این مَلَک‏

چون بیزار از تمجیدات خالی از معنای روز هستم که نوع بسیار زشت تملّق است و مع التاسف سر تا پای گفتار مردمان روز را فراگرفته لذا درباره جناب آقای مؤتمن عرض می‏کنم بنابر قول «مَنْ عَلّمنی حرفاً فَقِد صَیّرنی عبداً» چون دو رشته مبنائی و اساسی نظم ونثر فارسی را از حضرت ایشان بخوبی آموخته‏ام بحقیقت «صَیّرْتُه عبداً ابداً». جناب ایشان در سالهای ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ شمسی (سالهای‏تحصیلی) که سال دوم معلمی ایشان در کالج البرز بود معلّم این حقیر بودند و یاد دارم بوستان سعدی را بما تدریس می‏فرمودند. گرچه‏آنروزها مثل امروز مدرسه‏های غیرانتفاعی فراوان وجود نداشت که معنی «غیرانتفاعی» آن درباره شاگرد محقق شود و بس و مدرسه‏های‏ابتدائی به تعداد کم ولی پرمحتوی و نافع برای شاگردان بود و بقول فیلسوفان تغییر کمیّت تغییر کیفیت پدید نیاورده بود و معلم‏ها چه درمدارس ابتدائی و چه در مدرسه متوسطه با جان و دل بشاگردان علم می‏آموختند و معلم فارسی ما در کلاس پنجم‏ ابتدائی در نهایت دلسوزی علاوه بر کتاب فارسی واجب التدریس که بوسیله وزارت معارف‏تألیف شده بود در ساعات دیکته برای پیشرفت ما در دیکته قطعاتی از بوستان و گلستان سعدی‏و کلیله و دمنه انتخاب و ما را موظّف کرده بود تا آن قطعات را حفظ کنیم. لذا وقتی که جناب‏مؤتمن درس بوستان را شروع کردند به تفاریق بمطالب بوستان آشنا بودم و جناب ایشان‏جامع‏الشتات شدند و همه بوستان را برای ما تدریس کردند و در ضمن آموزش قطعاتی را تقطیع‏عروضی می‏کردند و با مهارتی خاص «سبب» و «وتد» را در ابیات نشان می‏دادند و ما را وادارمی‏کردند که ما نیز تقطیع کنیم و در ضمن تقطیع خطایای ما را تصحیح می‏فرمودند و بعدها که‏به کتاب «المعجم» دسترسی پیدا کردم بحقّ معلومم شد که اگر آموزش جناب ایشان نبود محال‏می‏نمود که از آن کتاب و دوائر تقطیعی آن سر در بیاورم و در وقت نگارش لغت‏نامه دهخدابرأی‏العین دیدم که چگونه «اساتیذ مماتیز» (= استادهای ممتاز) با داشتن درجات دکتری ومافوق دکتری و ما تحت پرفسوری در تقطیع ابیات ساده بوحل می‏ماندند و در تصحیح خطایای‏ایشان درود به حضرت مؤتمن می‏فرستادم این یکی از حلقات عبودیت حقیر نسبت به آقای‏مؤتمن است. حلقه دیگر آموزش دستور زبان فارسی ایشان بما شاگردان می‏باشد. جناب ایشان‏با تبحّر خاص خود ساختمان جمله و شبه جمله و بقول نحوی‏ها «مرکب تام» و «مرکب ناقص و» ویژگیهای وابسته خبر و فرق آنها با فعل و فاعل و بطورکلی اجزاء یک فکر کامل که مشخص‏جمله است با ارائه نمونه‏های چند و سپس پرسش از ما شاگردان چنان آموزش دادند که بعدها درباب چهارم مغنی‏اللبیب آن آموزش بسیار راهگشایم بود. خوب بخاطر دارم بموازات آموزش‏آقای مؤتمن ما در دبیرستان البرز یک معلم انگلیسی ینگه دنیایی طویل القامه‏ای داشتیم که بماگرامر درس می‏داد و در تعریف «Sentence» و «Phrase» و تمییز این دو از هم چنان بوحل افتاده‏بود که اگر آموزش دستور زبان آقای مؤتمن بما نبود آن مردک امریکایی گردن دراز توان خروج ازآن وحل را نداشت. عجبا بجای آنکه او به ما فرق آن دو را بیاموزد ما باو فرق آن دو رامی‏آموختیم چه بایست کرد «گهی پشت بزین و گهی زین به پشت». درین مسأله دستور زبان‏فارسی آموزی آقای مؤتمن بد نیست باز یکی از منافع این آموزش دقیق را عرض کنم. چون‏متعلق بیک خانواده آخوندی بودم و طبق یک سنت بسیار محکم آخوندی بچه آخوند زمان مابعکس بچه اخوندهای جدید که تمرین مدیر کلی و وزارت می‏کنند ما در آن سنّ می‏بایست‏مباحثه بین الاثنین را در مباحثّ «صمدیه» کنیم اتفاقاً راهگشائیهای دستوری جناب آقای مؤتمن‏بسیار مفید برای این مباحثه حقیر در اقوال پیچیده شیخ بهائی در «صمدیه» واقع شد.

خداوند وجود ذیجود ایشانرا از بلیّات مصون بداراد چه یک استاد فاضل و متعلق بخاندان‏شعر و شاعری فتحعلیخان ملک الشعراء صبا با پنجاه سال تدریس از افتخارات کشور است. البته‏جناب آقای مؤتمن کارهای درخشانی در ادبیات فارسی کرده‏اند: چون یکدوره داستان آشیانه‏عقاب و تحلیل شعر فارسی و کارهای ذیقیمت در آثار صائب از آنجا که این تحقیقات از مقوله«علمّنی حرفا» که مبنای این عرائض است خارج بود بحث تفصیلی راجع بآنها را اساتید اعرف‏ازین حقیر انجام خواهند داد. بمنه و کرمه‏

تحریر شد در کاشانک شمیران - آخر آبانماه ۱۳۸۳

سیدعبدالله انوار