چهل‌پله؛ آب انباری در ناحیه‌ای کوهستانی و پرباران

شرایط اقلیمی‌خشک و نیمه‌خشک بخش عمده‌ای از ایران، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده‌های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است، به‌گونه‌ای که از دیرباز در بیشتر دشت‌های وسیع …

شرایط اقلیمی‌خشک و نیمه‌خشک بخش عمده‌ای از ایران، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده‌های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است، به‌گونه‌ای که از دیرباز در بیشتر دشت‌های وسیع ایران برای دسترسی به آب، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمامی‌ توانایی‌های خود، ده‌ها کیلومتر قنات حفر کرده‌اند. آنها در کنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخیره‌سازی آب‌های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصل‌های گرم سال نیز توجه داشته‌اند و برای تحقق این مساله، آب‌انبار را بنیان نهاده‌اند.

آب‌انبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر، مرکز بسیاری از آبادی‌ها و شهرک‌ها و محله‌ها بوده‌اند و در بسیاری از محله‌ها، بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می‌رفتند. آب‌انبار‌ها شامل یک مخزن بزرگ به شکل مکعب یا مکعب‌مستطیل یا استوانه‌ای‌شکل در داخل زمین بودند که روی آن را با طاق قوسی یا گنبدی می‌پوشاندند.

در بعضی از موارد، پوشش سقف آب‌انبار در نواحی کوهستانی خصوصا در مناطق خوش آب و هوا و جنگلی، به صورت مسطح بوده و با چوب و کاهگل پوشیده می‌شد.

این مخازن معمولا پایین‌تر از سطح زمین بودند و از طریق چند پله به آن می‌رسیدند.

یکی از نکات مهم برای تعیین مکان آب انبار، نزدیکی آن به آب جاری در فصول پرآب بوده است. مخزن آب‌انبار دریچه‌ای دارد که متصل به جریان آب قنات یا نهر است. در مواقع پر کردن مخزن، مسیر عبور آب را کاملا تمیز کرده و آن را از هرگونه آلودگی پاک می‌کردند و بعد از باز کردن دریچه، آب به مخزن راه یافته و آن را پر می‌کرده است.

در نواحی کوهستانی به‌رغم بارندگی نسبتا بیشتر از نواحی گرم و خشک و وجود چشمه‌ها و رودخانه‌های دائمی یا فصلی مردم همچون سایر نواحی گرم و خشک، برای ذخیره آب قابل شرب، معمولا از آب انبار استفاده می‌کردند؛ هر چند که تعداد آب‌انبارها در این نواحی کمتر از مناطق گرم و خشک است. یکی از این آب‌انبارها که اخیرا پرونده آن برای ثبت ملی به میراث فرهنگی استان ارسال شده، آب انبار شهر خامنه است.

این آب انبار در خامنه استان آذربایجان شرقی و در زبان آذری به قیرخ ایاخ (چهل‌پا) یا چهل‌پله معروف است.

آب انبار خامنه در محله میرپنج و در نزدیکی مسجد تاریخی حسین‌خان میرپنجه قرار دارد و قدمت آن بنا به گفته اهالی شهر به اوایل دوران قاجاریه می‌رسد.

آب‌انبار خامنه با آب‌انبار‌های استان‌ها و مناطق کویری کشور متفاوت است و این تفاوت‌ها می‌تواند جذابیت خاصی برای گردشگران داشته باشد، چرا که این آب‌انبار برخلاف انواع کویری‌اش منبعی برای نگهداری آب ندارد زیرا به دلیل فراوانی بارش برف و باران در خامنه، آب مورد استفاده اهالی همیشه در قنات‌ها موجود بوده است.

این آب انبار در مسیر قنات چنار خامنه در کنار درختان چنار ۱۴۰۰ ساله خامنه احداث شده است. با توجه به این‌که آب در آب‌انبار خامنه همیشه در جریان است، همواره می‌توان آب زلال و گوارا از آن برداشت کرد.

این آب‌انبار در انتهای یکی از کوچه‌های بن‌بست محله میرپنج قرار دارد. بعد از عبور از بیست پله به آب روان قنات می‌رسیم. با مشاهده مسیر آب در انتهای آب‌انبار یک دالان سنگی دیده می‌شود که آب از یک طرف آن وارد شده و از طرف دیگر به سمت قنات چنار خامنه ادامه مسیر می‌دهد.

در دو طرف دالان منتهی به انتهای آب‌انبار که در عمق زمین حفر شده است، ۲ دیوار سنگی را مشاهده می‌کنیم که سقف آجری هلالی‌شکلی را به دوش می‌کشند.

آب این آب‌انبار در فصول مختلف سال متغیر است و در فصول بارندگی به دلیل جذب آب بیشتر در سرچشمه قنات، آب موجود در آب‌انبار بیشتر و در فصل تابستان مقدار این آب کاهش می‌یابد، اما این نکته که آب در آن همیشه جاری است یک امر بدیهی است. نزدیکی این آب‌انبار به مسجد تاریخی حسین‌خان میرپنجه و درختان چنار ۱۴۰۰ساله، یک محیط گردشگری مناسب را پدید آورده که می‌تواند نقش بسزایی در توسعه امر گردشگری در شهر خامنه داشته باشد.

عباس جیران‌پور