چگونه فرزندمان را مسوولیت پذیر کنیم

کنار باغچه حیاط, خاک گلدان ها را عوض می کردم گلدان ها را یکی یکی از کنار پله می آوردم و خاک برگ و کود در آنها می ریختم تا خاکشان قوت بگیرد پارسا هم کنار دست من نشسته بود و با عقل ۴ ساله اش داشت ادای مرا درمی آورد و خاک باغچه را با بیلچه جابجا می کرد

کنار باغچه حیاط، خاک گلدان‌ها را عوض می‌کردم. گلدان‌ها را یکی یکی از کنار پله می‌آوردم و خاک برگ و کود در آنها می‌ریختم تا خاکشان قوت بگیرد. پارسا هم کنار دست من نشسته بود و با عقل ۴ ساله‌اش داشت ادای مرا درمی‌آورد و خاک باغچه را با بیلچه جابجا می‌کرد...

سرم به کار خودم بود و زیاد متوجه اطراف نبودم. یک دفعه صدای افتادن و شکستن چیزی را شنیدم. پارسا می‌خواسته یکی از گلدان‌ها را از لبه پله بردارد و پایین بیاورد ولی زورش نرسیده و

بین راه رهایش کرده بود. گلدان سفالی هم از لبه پله‌ها افتاده و شکسته بود. سریع به طرف او رفتم که نکند خودش هم صدمه دیده باشد. خوشبختانه مشکل خاصی برایش پیش نیامده بود ولی خیلی ترسیده بود. او را در آغوش گرفتم. با بغض گفت: «گلدونمون شکست» و اشکش سرازیر شد. می‌خواستم بگویم: «عیبی نداره» ولی با خودم گفتم: «اگر دوباره این کار را انجام دهد، چه؟» خواستم کمی سرزنشش کنم ولی باز گفتم: «اگر ترسید و دیگه زیر بار مسوولیت‌های دیگر هم نرفت ، چه؟» پس بدون اینکه چیزی بگویم، دستی به سرش کشیدم و با هم وارد خانه شدیم.

آن شب مدت زیادی به این موضوع فکر کردم که زمانی که مسوولیتی را به فرزندمان می‌دهیم یا خودش می‌خواهد آن مسوولیت را برعهده بگیرد ولی در انجام آن موفقیت نیست، چطور باید برخورد کنیم که هم متوجه اشتباه خود شود و هم اعتمادبه‌نفسش را از دست ندهد؟ اصلا از چه سنی باید به فرزند خود مسوولیت انجام کار بدهیم و چه مسوولیت‌هایی را باید به او واگذار کنیم؟ آنچه در «فرزندپروری» این هفته می‌خوانید، پاسخ‌های دکتر پرویز رزاقی، روان‌شناس و مدرس دانشگاه، به این پرسش‌هاست.

▪ کودکان از همان وقتی که با محیط اطراف آشنا می‌شوند، دوست دارند مسوولیت برخی کارها را برعهده بگیرند. آیا خانواده‌ها باید به این میل کودک اهمیت بدهند؟

بله، این کار باعث می‌شود مسوولیت‌پذیری به‌تدریج در کودک شکل بگیرد و تعامل?های اجتماعی را بیاموزد و کم‌کم وارد جامعه شود. حتی توصیه کارشناسان این است که خود والدین این حس را در کودک ایجاد کنند و در سنین مختلف مسوولیت انجام برخی کارها را به او بسپارند. البته باید به این نکته هم توجه کرد که این سپردن مسوولیت‌ به کودک باید با توجه به سن، شرایط روانی، علایق و توانایی‌های او باشد.

▪ برای این کار چه سنی مناسب است؟

به‌طور طبیعی کودک از سن ۲۸ ماهگی به درکی از محیط پیرامون خود می‌رسد که می‌تواند به‌تدریج برخی مسوولیت‌ها را بر‌عهده بگیرد. مثلا برای کودکی در این سن، جمع‌کردن اسباب‌بازی‌هایش می‌تواند مناسب باشد. این مسوولیت‌ها می‌تواند با بالارفتن سن و بالاتر رفتن توانایی‌های او تغییر کند و افزایش یابد. برای سنین بالاتر، مرتب کردن رختخواب، آبیاری گلدان‌ها، خریدهای کوچک و نگهداری از خواهر و برادر کوچک‌تر متداول‌تر هستند. در عین حال باید به این نکته هم اشاره کرد که این کار شرایطی دارد.

▪ چه شرایطی؟

والدین باید توجه داشته باشند سپردن مسوولیت‌ به کودک باید با این هدف باشد که آموزش ببیند و متوجه شود می‌تواند از عهده انجام برخی امور برآید. ما می‌خواهیم با این روش او را به شکل صحیحی با مسوولیت‌پذیری آشنا کنیم. متاسفانه در برخی موارد دیده می‌شود که والدین فقط برای پیشبرد کارهای خود این مسوولیت را به کودک می‌دهند که این کار چندان مناسب نیست. پدر و مادر باید بتوانند با فرزند خردسال خود به بهترین شکل ممکن ارتباط برقرار کنند و او را در انجام مسوولیتی که برعهده‌اش قرار داده شده یاری کنند. نکته دیگر اینکه نخستین مسوولیت‌های سپرده‌شده به کودک باید خوشایند او باشند تا نتیجه مطلوب‌تری حاصل شود؛ مثلا همین جمع کردن اسباب‌بازی‌ها، مسوولیتی است که می‌تواند برای کودک شیرین باشد چون در انجام مسوولیت خود نیز با ابزار و وسایلی سروکار دارد که برایش جذاب هستند.

▪ پدر و مادر چه وظایفی در رسیدن به نتیجه مطلوب‌تر در سپردن مسوولیت به فرزند دارند؟

اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کنند، همراهی است. آنها باید هنگام انجام مسوولیت فرزند، کنار او باشند و در انجام آن تنهایش نگذارند. دومین نکته، استفاده از لحن مناسب برای سپردن مسوولیت است. «برو به گلدونا آب بده» و «میای بریم به گلدونا آب بدیم»، اگرچه هر دو یک مسوولیت را برعهده کودک می‌گذارد ولی از نظر لحن تفاوت‌های زیادی با هم دارند و طبیعتا جمله دوم نتیجه مطلوب‌تری خواهد داشت. نکته سوم اینکه والدین دقت داشته باشند از پیام‌های کلامی بیش‌ازحد استفاده نکنند و پیام‌ها را به صورت تفکیک‌شده و تک‌تک به فرزند خود انتقال دهند. زیاد و سنگین شدن مسوولیت‌ها، امکان شکست، فراموش کردن و سرباززدن از انجام مسوولیت را می‌تواند در پی داشته باشد. در نهایت اینکه در صورت انجام موفقیت‌آمیز مسوولیت، حتما پاداش لازم است. کودکان به‌خصوص در سنین ۵ تا ۷ سالگی حس استقلال بیشتری دارند و نیاز است که به کار آنها بها داده شود. آنها باید احساس کنند کاری که انجام داده‌اند، مورد نیاز بوده و کارشان برای خانواده ارزشمند بوده است. این پاداش می‌تواند حتی به صورت کلامی یا حتی «رول پلی» باشد. یعنی مثلا مادر تلفنی به پدر کودک بگوید او امروز فلان کار مفید را انجام داده و این صحبت را زمانی انجام ‌دهد که کودک حضور دارد و گفت‌وگوی آنها را می‌شنود. این کارها باعث می‌شود مسوولیت‌های خود را بهتر انجام دهد و اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کند.

▪ ولی در بسیاری موارد دیده می‌شود کودک نمی‌تواند مسوولیت خود را به خوبی انجام دهد و شکست می‌خورد. در این شرایط والدین باید چه واکنشی انجام دهند؟

همیشه احتمال شکست کودک در انجام مسوولیتی که برعهده‌اش گذاشته شده، وجود دارد ولی والدین باید شرایط را طوری مهیا کنند که امکان بروز رفتار خطا و احتمال شکست او به حداقل برسد. آنها باید مسوولیتی به فرزند خود بسپارند که پرخطر نباشد و میزان اشتباه در آن با توجه به سن کودک به حداقل برسد؛ مثلا اگر قرار است کودک برای خرید از منزل خارج شود، والدین باید احتمال گم کردن پول (شکست) را کم کنند، یعنی میزان کمتری پول در اختیار او بگذارند و آن را در جیبی قرار دهند که احتمال افتادن و گم‌شدن آن کمتر باشد. اگر با وجود تمام این تدبیرها در انجام مسوولیت خود با شکست روبرو شد، باز هم باید برخورد مناسبی داشت.

▪ منظور از برخورد مناسب چیست؟

برخی والدین وقتی با شکست فرزند خود مواجه می‌شوند، او را سرزنش یا حتی با همسن و سال‌های دیگرش مقایسه می‌کنند که این برخورد فوق‌العاده اشتباه است. موارد برعکس این برخورد هم وجود دارد؛ یعنی والدین با همدلی‌های بیش‌ازحد، موفق‌نبودن فرزند خود را در چشم او ناچیز جلوه می‌دهند که این رفتار هم درست نیست چون او باید بداند و بفهمد که چرا نتوانسته کار خود را به نحو مطلوب انجام دهد، شیوه مطلوبی که می‌توانست او را با موفقیت همراه کند بیابد و در عین حال اعتمادبه‌نفس خود را برای پذیرش مجدد مسوولیت از دست ندهد. همه این دستاوردها به برخورد مناسب والدین بستگی دارد. والدین می‌توانند در این شرایط راه درست‌تر انجام مسوولیت را با لحن مناسب به کودک خود نشان دهند و دلایل شکست او را هم بازگو کنند. در مرحله بعد می‌توانند کودک را با پذیرش و درک درست از شکست آشنا کنند و با او همدلی داشته باشند.

پیمان صفردوست

پرسشی از دکتر پرویز رزاقی روان‌شناس