سربداران آغاز توجه به تاریخ در تلویزیون

سریال سربداران که ساخت آن در سال ۱۳۶۳ آغاز شد, روایتی شیعی ـ ایرانی از مقاومت در برابر مغولان است

سریال ماندگار «سربداران» که اخیرا از شبکه آی‌فیلم پخش شد، جزو اولین سریال‌های فاخر و عظیم تلویزیون بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است و از این جهت می‌تواند به عنوان یک مبدأ در تاریخ تلویزیون جمهوری اسلامی به حساب آید. ساخته شدن سربداران را می‌توان هویت‌یابی تلویزیون جمهوری اسلامی بعد از فروکش کردن هیجانات سال‌های اول انقلاب دانست، گونه تاریخی‌ با سربداران خیلی زود جزو استراتژی‌های اصلی صداوسیما قرار گرفت و بعد از گذشت سه دهه در تلویزیون با آثاری چون مختارنامه ادامه پیدا کرد. در دوره‌های مختلف مدیریت در صداوسیما با گرایش‌های گوناگون، هر ده سال یکبار سریالی در حد و اندازه سربداران و با نگاهی به تاریخ اسلام و شیعه ساخته شده است.

سریال سربداران که ساخت آن در سال ۱۳۶۳ آغاز شد، روایتی شیعی ـ ایرانی از مقاومت در برابر مغولان است؛ نمایش ظریف و دیدنی عنصر ملیت و مذهب در برابر دشمن. از سوی دیگر تم و درونمایه اصلی سریال سربداران را می‌توان ملهم از سه گانه تئوریک مشهور «زر و زور و تزویر» دانست و این اتفاقی نبود، چون سازنده آن، محمدعلی نجفی نیز از شاگردان دکتر علی شریعتی است که اصلیت خراسانی دارد و قیام سربداران هم البته در خراسان شکل گرفته است.

قیام سربداران در مقابل هجوم مغولان با رهبری شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری شکل گرفت، همان‌طور که انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ نیز با رهبری روحانیت به پیروزی رسید، از این جهت بازخوانی و مرور یک قیام مردمی با رهبری روحانیت در برابر اشغالگران در سال‌های اول انقلاب در رسانه ملی معنایی دیگر نیز می‌یافت و بیشتر به چشم می‌آمد. نکته دیگر این است که سریال سربداران در اوج جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ساخته شد و طبعا در آن مقطع، تبلیغ روحیه ایستادگی و وطن دوستی و مقابله با ظالم و متجاوز به دلایل ماندگاری آن در خاطره مردم افزوده است. وجود رگه‌هایی از «فرهنگ انتظار» و «ظهور» در سریال سربداران که گاهی خط اصلی داستان سریال می‌شود، مولفه دیگری از جذابیت‌های سربداران است که مردم برای اولین بار آن را در قاب رسمی تلویزیون ‌دیدند.

نکته‌ای که در مورد سربداران کمتر گفته شده این است که در کنار کارگردان اصلی (محمدعلی نجفی) دو نام در گروه کارگردانی سربداران دیده می‌شود، نام‌هایی که آن سال‌ها مشهور نبودند ولی به مرور تبدیل به کارگردانان موفق سینمای ایران شدند؛ علی ژکان و اصغر هاشمی.افسانه بایگان هم بعد از نقش‌آفرینی در سربداران در قامت «ترکان خاتون» به سینمای ایران راه یافت و ستاره دهه ۶۰ سینمای ایران شد.

نکته دیگر در سربداران که می‌توان به آن پرداخت، دیالوگ‌های این سربداران است، دیالوگ‌های درخشان و ماندگاری که بسیاری از کلیشه‌های آن سال‌ها را شکست. شخصیت‌های منفی در سربداران ـ در راس آنان قاضی شارع ـ پیچیده بودند، سخنانشان قابل تامل بود و برخلاف ضد قهرمانان دهه ۶۰ قهقهه نمی‌زدند و علنا شراب خواری نمی‌کردند. مثلا به یاد بیاورید دیالوگ علی نصیریان، بازیگر نقش قاضی‌شارع را بعد از سکانس به دار زدن ۱۵ نفری که مدعی شده بودند شیخ خلیفه هستند که ‌گفت: «یا شیخ در میان این بردار شدگان هست یا نیست. اگر هست که مرده است و اگر نیست دیگر شیخ نیست که ۱۵ تن را فدیه خود کرد!»

در این میان نباید از نقش مرحوم کیهان رهگذار که نویسنده فیلمنامه سربداران و ابوعلی سیناست غافل شد، محققی که تاریخ را می‌کاوید و تبدیل به دیالوگ‌های زیبا و دراماتیک می‌کرد و البته خیلی زود در سال ۱۳۷۲ درگذشت. نکته طنزآمیزی که می‌توان در سریال سربداران به آن اشاره کرد، سهولتی بود که برای نمایش چهره مغولان برای سازندگان وجود داشت، در آن سال‌ها به دلیل جنگ داخلی افغانستان موج عجیب مهاجرت و فرار افاغنه به ایران آغاز شده بود و سازندگان سربداران برای نمایش مغولان‌ دستشان باز بود، حتی گفته می‌شود گروه سازنده برای انتخاب بازیگران نقش‌های مغولی، به اردوگاه‌های اسکان افاغنه نیز سر زده و از آنها استفاده کرده بودند. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم یکی از دلایل ایجاد چهره منفی از افاغنه در سال‌های بعد، نقش‌آفرینی آنان در سریال سربداران در نقش متجاوزان و اشغالگران ایران بود.

بهمن هدایتی