كتاب مقدس در نگاه اندیشمندان غربی

در برابر اعتقادات و باورهای قرآنی مسلمانان, گروهی از اندیشه وران غربی نگاهی انتقادی به كتاب مقدس دارند این نگاه كه از اهمیت و ارزش بسیاری برای سایر دینداران به خصوص مسلمانان برخوردار است دریچه ای نو فراروی آنها می گشاید

در برابر اعتقادات و باورهای قرآنی مسلمانان, گروهی از اندیشه وران غربی نگاهی انتقادی به كتاب مقدس دارند. این نگاه كه از اهمیت و ارزش بسیاری برای سایر دینداران به خصوص مسلمانان برخوردار است دریچه ای نو فراروی آنها می گشاید و ایشان را با كاوش های جدید انجیل شناسانه آشنا می سازد و حقانیت قرآن و دین اسلام را هرچه بیشتر روشن می نماید.

به باور مسلمانان, انجیل كتاب آسمانی حضرت عیسی(ع) و تورات كتاب آسمانی حضرت موسی(ع) وحی الهی می باشد و پس از حضرت ابراهیم از سوی خداوند نازل شده است.

(وقفّینا علی آثارهم بعیسی بن مریم مصدقا لما بین یدیه من التوراهٔ و هدی وموعظهٔ للمتقین) مائده / ۴۶

(وانزل التوراهٔ والانجیل من قبل هدی للناس) آل عمران / ۳ - ۴

(وقفّینا بعیسی بن مریم و آتیناه الانجیل) حدید / ۲۷

(وما انزلت التوراهٔ والانجیل الا من بعده) آل عمران / ۶۵

در برابر اعتقادات و باورهای قرآنی مسلمانان, گروهی از اندیشه وران غربی نگاهی انتقادی به كتاب مقدس دارند. این نگاه كه از اهمیت و ارزش بسیاری برای سایر دینداران به خصوص مسلمانان برخوردار است دریچه ای نو فراروی آنها می گشاید و ایشان را با كاوش های جدید انجیل شناسانه آشنا می سازد و حقانیت قرآن و دین اسلام را هرچه بیشتر روشن می نماید.

نوشتار پیش رو كه با این هدف سامان یافته و شكل گرفته است, در پی آن است كه خوانندگان محترم را با بخشی از مباحث كتاب مقدس آشنا سازد.

●كتاب مقدس

مجموعه ای از كتاب ها, نامه ها و رساله های دینی كه از قداست و ارزش بسیاری برخوردارند, كتاب مقدس نامیده می شوند.

كری ولف می گوید: به باور كلیسای مسیحی كتاب ها و نوشته هایی كه مقدس خوانده می شوند كتاب مقدس نام دارند.۱

این كتاب ۱۱۸۹ باب و در حدود ۳۱۰۰۰ آیه دارد.۲

آفرینش عالم, عمل خدا, تقدیس و رفتار خدا نسبت به انسان, نیازمندی های دینداران چون خبرهای آینده و راهنمایی ها و نصایح دینی و ادبی از جمله موضوعات و مسائل مطرح شده در این كتاب است.۳

اندیشمندان مسیحی كتاب مقدس را به دو بخش تقسیم می كنند:

۱. عهد قدیم ancin tament

۲. عهد جدید mouveau testament

▪عهد قدیم یا عتیق مجموعه كتاب های دینی یهودیان است. این كتاب ها كه حجم های متفاوت و انواع گوناگون دارند در مدت نُه قرن براساس سنن شفاهی به زبان های گوناگون نوشته شده اند. بسیاری از این كتاب ها در رابطه با حوادث خاص و در زمان های مشخصی كه گاه بسیار از یكدیگر فاصله دارند, تصحیح و تكمیل شده اند.

نوشته های عهد قدیم را به سه دسته می توان تقسیم نمود:

الف) تورات, كتاب آسمانی حضرت موسی(ع) است.

این كتاب از پنج نوشته زیر شكل گرفته است:

۱. سفر آفرینش

۲. سفر خروج

۳. سفر لاویان

۴. سفر اعداد

۵. سفر تثنیه.

ب) كتوبیم, آثار نویسندگان یهود در زمینه تاریخ, تحولات اجتماعی و عقیدتی یهودیان پس از وفات موسی(ع) است.

ج )نبوئیم, مجموعه كتاب های انبیاء بنی اسرائیل است. پیامبران بنی اسرائیل با در نظرگرفتن حضرت موسی(ع) چهل و هشت نفر هستند كه از این تعداد شانزده نفر صاحب كتاب اند.

در تعداد نوشته ها و كتاب های عهد عتیق, میان پروتستان ها و كلیسای یونان اختلاف است; پروتستان ها عهد عتیق را دربردارنده سی و نه كتاب می دانند, اما كلیسای یونان پنجاه و سه كتاب را در شمار كتاب های عهد عتیق ذكر می نماید.۴

دومین قسمت كتاب مقدس عهد جدید نام دارد. علت نام گذاری این قسمت به عهد جدید آن است كه شریعت نو یعنی شریعت حضرت عیسی(ع) در برابر دیانت یهود قرار گرفت. این واژه در لغت یونانی به معنای آخرین وصیت یا عهد و پیمان به كار می رود.۵

عهد جدید بیست و هفت كتاب, نامه و رساله را در خود جای داده است. نویسندگان عهد جدید در صورتی كه (رساله به عبرانیان) را از آثار پولس رسول بدانیم هشت نفر می باشند, و اگر این رساله را از نوشته های پولس به شمار نیاوریم تعداد نویسندگان عهد جدید نُه نفر می باشند .

▪عهد جدید از دو قسمت تشكیل شده است:

الف)قسمت اول: اسفار تاریخی است. در این بخش زندگی و سرگذشت حضرت عیسی, یاران و حواریون او بیان شده است. انجیل متی, مرقس, لوقاو یوحنا در شمار نوشته های تاریخی قرار می گیرند; چنان كه كتاب (اعمال رسولان) كه شرح حال پیروان عیسی را پس از جدا شدن وی از آنها بیان می نماید و بر خدمات پولس رسول تأكید فراوان دارد از سری كتاب های تاریخی خوانده می شود. بنابراین از بیست و هفت نوشته عهد جدید, پنج نوشته در شمار كتاب های تاریخی قرار می گیرند.

ب)قسمت دوم: نوشته هایی هستند درباره اصول عقاید, باورها و اندیشه های مسیحیت كه در اصطلاح به این گونه از نوشته ها (تعلیمی) می گویند. مانند: رساله های پولس رسول به رومیان, قرنتیان اول, قرنتیان دوم, غلاطیان, افسسیان, فیلپیان, كولسیان, تسالونیكیان اول, تسالونیك یان دوم, رساله به عبرانیان, رساله به یعقوب, رساله اول پطرس, رساله دوم پطرس, رساله یهودا, رساله اول یوحنا.۶

بیشتر نوشته های فوق به صورت نامه به كلیساها نوشته شده و هدف نویسندگان, آموزش كلیساها در اصول ایمان, عقاید و اخلاق مسیحی می باشد و از آن میان تنها (رومیان) به جهت بحث و استدلال رسمی نوشته شده است.۷

تعداد دیگری از نوشته های عهد جدید, شخصی هستند, مانند تیموتاؤس اول و دوم, تیطس, فلیمون, رساله دوم و سوم یوحنا, این نامه ها معمولاً برای افراد نوشته شده است نه گروه ها, ولی چون دریافت كنندگان نامه از بزرگان كلیسا بودند این نامه ها كه جنبه تربیتی و نصیحت دا شتند جزء كتاب مقدس آورده شدند. تقسیم نوشته های عهد جدید به تاریخی و عقیدتی به آن معنی نیست كه در لابه لای كتاب های تاریخی از مسائل عقیدتی یاد نشده باشد. برای نمونه در برخی نوشته های تاریخی مطالبی درباره نبوت ذكر شده است.

●خاستگاه كتاب مقدس

دیدگاه های گوناگونی درباره خاستگاه كتاب مقدس وجود دارد. گروهی از مسیحیان, كتاب مقدس را وحی الهی نمی دانند و عده دیگری آن را وحی الهی می خوانند. كسانی كه معتقد به وحی الهی اند به دو گروه تقسیم می شوند:

۱ ـ گروه اول معتقد به وحی میكانیكی می باشند آنها می گویند كلمه كلمه و حرف حرف كتاب مقدس املاء روح القدس است. در سفر خروج می خوانیم: (پس موسی تمام سخنان پروردگار را نوشت)۸ و در كتاب ارمیا آمده است: (كلام و سخنی كه از سوی پروردگار به ارمیا رسید درحالی كه ا رمیا می گفت: چنین سخن گفت پروردگار)۹

ریچارد بوش می نویسد:

(الفاظ و واژه هایی كه در كتاب مقدس به كار رفته است عین همان كلماتی است كه از جانب خداوند فرود آمده و بر نویسندگان كتاب مقدس الهام شده است. این دیدگاه كه نظریه الهام تمام و كمال نام دارد, كتاب مقدس را نوشته ای می داند كه تمام واژگان آن سخنان خداوند است و لفظ لفظ آن از طریق افرادی كه مأمور رساندن پیام خداوند بودند و خود هیچ گونه نقشی و تأثیری در آن نداشتند به ما رسیده است.)

كولز یكی از نویسندگان (جهان بیبل) می گوید:

(كتاب مقدس را باید كتابی الهی دانست كه هرچه در آن است كلمات و سخنان خداست و از بیان و قلم نویسنده ای كه به او این كلمات و آیات الهام شده هیچ اثری در كتاب وجود ندارد.)

به باور او نویسندگان كتاب مقدس از عقل خویش برای درك آیات و كلام خدا استفاده كرده و در سایر زمینه ها مانند ابزاری بی اراده به نوشتن آیات الهی پرداخته و آیات را روی كاغذ می نوشتند; بنابراین كلمه كلمه كتاب مقدس كلام الهی است و در آن سخن و تفكر بشری نمی توان یافت.۱۰

برابر دیدگاه این گروه آیات كتاب مقدس با وجود ناسازگاری هایی كه با یكدیگر دارند قداست و ارزش خود را حفظ كرده اند و موجب سلب آرامش كسانی كه به آن كتاب ایمان دارند, نمی شوند.

۲ـ گروه دوم معتقد به وحی دینامیكی یا فكری می باشند. براساس این نظریه واژگان آیات كتاب مقدس واژگانی بشری هستند, اما حقیقت و واقعیت كتاب مقدس الهام الهی است, یعنی معانی از سوی خداوند بر نویسندگان كتاب مقدس الهام شد و ایشان آن معانی را در قالب كلمات و جملات بشری در آوردند.

لوتر می نویسد:

(روح القدس نویسندگان را به آنچه سزاوار است انبیاء بیان كنند ارشاد می نمود و آنها نیز معانی را با الفاظی كه خود می ساختند عرضه می كردند.)۱۱

كلاید تارنر كتاب مقدس را وحی الهی می خواند و در تعریف وحی می نویسد:

(پطروس می گوید: كتاب مقدس سخن بندگان خدا با الهام از روح القدس است, اما نوشته های كتاب مقدس از نظر اهمیت و اعتبار در یك سطح نمی باشند; بعضی نوشته ها اعتبار فراوانی دارند و برخی دیگر از اهمیت كمتری برخوردارند.)۱۲

كری ولف در این باره می نویسد:

(بنابر تعلیم كلیسا, انجیل ها كتاب هایی هستند كه از خداوند الهام گرفته شده اند. نویسندگان انجیل ها با الهام از روح القدس انجیل ها را نوشته اند و اراده شخصی ایشان هیچ تأثیری در نگارش انجیل ها نداشته است. هرآنچه در انجیل ها آمده واقعی و خدشه ناپذیر است و اش تباه, ابهام , ناسازگاری در آنها به چشم نمی آید.)۱۳

مستر هاكس آمریكایی نیز دیدگاه كلیسا را می پذیرد. او می گوید:

(كتاب مقدس بر مبنای وحی واحد بنا شده است و دستورالعملی است كه هرگز كهنه و منسوخ نمی شود و همیشه و همه جا برای تمام افراد قابل استفاده است.)۱۴

در برابر این گروه از مسیحیان كه از باورهای كلیسایی حمایت می كنند گروهی از فلاسفه غرب و دانشمندان غربی كتاب مقدس را وحی الهی نمی دانند و قداست و ارجی كه برای وحی باور دارند, برای كتاب مقدس قائل نیستند. افزون بر این, نویسندگان كتاب مقدس به ویژه نویسندگان ع هد جدید را از حواریان حضرت عیسی(ع) به شمار نمی آورند.

بولتمان كتاب مقدس را وحی نمی دانست و انجیل ها را از نظر تاریخی غیرمعتبر و آمیخته با اساطیر معرفی می كرد.۱۵

كری ولف نیز مانند بولتمان حكایات و داستان های (قرن اول میلادی) كتاب مقدس را نامعتبر و ناشایسته برای اعتماد می دانست. او معجزاتی چون دمیدن نطفه عیسی(ع) در مریم توسط روح القدس, شفای بیماران, زنده ساختن مردگان و عروج عیسی را كه در كتاب مقدس بیان شده است از افسانه های اساطیر می خواند.۱۶

همو در صفحه دیگری خاستگاه انجیل ها را مانند سایر كتاب های مقدس بشری و انسانی و خلاصه این جهانی می خواند.۱۷

تئودور المبسوستی از مدرسه انطاكیه برخی از نوشته های عهد عتیق را بشری می دانست.۱۸

تولستوی یكی از شخصیتهای معروف و سرشناس مسیحیت, ناسازگاری آیات كتاب مقدس را دلیل وحیانی نبودن آن می خواند:

(تورات عدالت را توصیه می نماید (چشم به جای چشم), (دندان به جای دندان) در صورتی كه عدالت انجیل آن است كه (در برابر شرور مقاومت نكنید اگر گونه راست شما را سیلی زدند گونه چپ را پیش آورید, و اگر جامه شما را ربودند شنل خود را بدهید.)

با این ناسازگاری میان آیات امكان ندارد كتاب مقدس را الهام و وحی الهی بخوانیم. او به همین جهت پیشنهاد می كند كلیسا از عهد جدید و قدیم یكی را به عنوان وحی الهی معرفی نماید و از ایجاد سازش و سازگاری میان آیات آن دو اجتناب ورزد.۱۹

بوئر یكی از فیلسوفان هگلی نیز از جمله فلاسفه ای است كه وحی بودن تورات و انجیل را باور ندارد. او كه سال های آخر عمر خود را وقف بررسی های تاریخی و انتقادی كرد, كتابی به نام نقادی انجیل شناسانه تاریخ یوحنا نگاشت.۲۰

فیلسین شاله دانشمند و محقق معروف فرانسوی در كتاب (تاریخ كوچكی از مذاهب بزرگ) انجیل ها را از ساخته ها و دستاوردهای بشری می خواند و وحی بودن آنها را ناممكن می داند.۲۱

كری ولف معتقدات انجیلی را معجونی از تناقضات و ناسازگاری ها می داند; او می نویسد:

(اگر نویسندگان انجیل ها این مطالب را با الهام از روح القدس نوشته باشند پس نتیجه می گیریم روح القدس نیز در تألیف چنین كتاب های بی اعتباری همدست آنهاست.)۲۲

اندیشمندانی كه وحیانیت كتاب مقدس را باور ندارند به دو گروه تقسیم می شوند:

۱. پژوهشگرانی كه از ناسازگاری آیات و سایر كاستی های كتاب مقدس به این نتیجه رسیده اند كه عهد قدیم و جدید وحی الهی نیستند و نوشته هایی مانند سایر نوشته های بشری هستند.

۲. دانشمندانی كه به دیده انكار به معجزات پیامبران و سایر امور خارق العاده می نگرند و دلیل وحیانی نبودن كتاب مقدس را ذكر معجزات و امور خارق العاده می دانند. برای نمونه كری ولف در شمار این اندیشمندان است. او كه نگاهی مادی و پوزیتویستی را دنبال می كند و به آیات عهدین از همین دریچه می نگرد, معجزات حضرت عیسی را انكار می كند و آنها را افسانه های اساطیری می خواند. بنابراین هرچند كری ولف كتاب را وحی الهی نمی داند و آن را مانند دیگر نوشته های بشری معرفی می كند, اما اگر آن را وحی الهی نیز بخواند در نگاه او معجزات عیسی(ع) افسانه است.

نتیجه اینكه دیدگاه ها و نقطه نظرات این گروه از دانشمندان دارای ارزش و اعتبار برای دینداران و آنان كه معجزات و سایر امور غیرمادی را باور دارند, نیستند.

●نویسندگان كتاب مقدس

نویسندگان كتاب مقدس را به دو گروه می توان تقسیم كرد:

۱. نویسندگان عهد عتیق

۲. نویسندگان عهد جدید.

بسیاری از مسیحیان, نویسندگان عهد عتیق را پیامبران یهودی می دانند. پیامبرانی كه از دوران موسی(ع) تا زمان حضرت عیسی(ع) با اراده خداوند به نگارش كتاب و رساله و… مشغول بودند.

نویسنده:محمد فرجاد

۱. ولف, كری, مفهوم انجیل ها, ترجمه محمد قاضی / ۹.

۲. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۷۱۸.

۳. همان / ۷۱۸.

۴. ا. هیوم, رابرت, ادیان زنده جهان, ترجمه عبدالرحیم گواهی / ۳۳۶.

۵. سی . تنی, مریل, معرفی عهد جدید, ترجمه طاطه وس میكائلیان / ۱۳۵.

۶. بی نام , تفسیر العهد الجدید / مقدمه; سی . تنی. مریل, معرفی عهد جدید / ۱۳۶.

۷. همان / ۱۳۷.

۸. كتاب مقدس, سفر خروج باب ۲۴ آیه ۲.

۹. كتاب مقدس, كتاب ارمیا, باب ۳۰ آیه ۱ و ۲.

۱۰. آشتیانی, جلال الدین, تحقیقی در دین مسیح / ۱۵.

۱۱. عزیز, فهیم, علم التفسیر / ۱۱۹; مركز اللوثری للخدمات الدینیهٔ فی الشرق, سئوال و جواب, ۲/ ۲۰.

۱۲. تارنر, ج . كلاید, هذه عقائدنا / ۷.

۱۳. ولف, كری , مفهوم انجیل ها / ۹.

۱۴. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۷۱۸.

۱۵. براون, كالین, فلسفه و ایمان مسیحی, ترجمه طاطه وس میكائلیان / ۱۵۸.

۱۶. ولف, كری, مفهوم انجیل ها / ۷۵.

۱۷. همان / ۱۰۵.

۱۸. عزیز, فهیم, علم التفسیر / ۵۹.

۱۹. مكی, بریان, فلاسفه بزرگ, ترجمه عزت الله فولادوند / ۴۲.

۲۰. آوی, آلبرت, سیر فلسفه در اروپا, ترجمه علی اصغر حلبی / ۲۵۴.

۲۱. كاشف الغطاء, محمد حسین, انجیل و مسیح / ۱۹.

۲۲. ولف, كری, مفهوم انجیل ها / ۲۲.

۲۳. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۲۳۴.

۲۴. همان / ۳۴۸.

۲۵. همان / ۷۶۱.

۲۶. همان / ۸۰ و ۲۴۵.

۲۷. كتاب مقدس, سفر اعداد, باب ۲۵ آیه ۳.

۲۸. كتاب مقدس, سفر تثنیه, باب ۲۵ آیه ۶ ـ ۹.

۲۹. همان, باب ۲۵ آیه ۶ ـ ۱۰.

۳۰. كتاب مقدس, سفر پیدایش باب ۱۴ آیه ۱۴.

۳۱. قاموس كتاب مقدس / ۹۷۱.

۳۲. عویضهٔ, كامل محمد محمد, الاعلام من الفلاسفه , باروخ اسپینوزا / ۱۵۶.

۳۳. مركز اللوثری للخدمات الدینیهٔ, سئوال و جواب , ۱/ ۴۹.

۳۴. تولستو, انجیل تولستو / ۳۴.

۳۵. كنز الجلیل فی تفسیر الانجیل, ۱/ ۳, به نقل از: آشنایی با مكتب مسیحیت / ۳۳۹.

۳۶. ناس, جان, تاریخ جامع ادیان / ۵۷۵.

۳۷. ولف, كری, مفهوم انجیل ها / ۹.

۳۸. همان / ۱۷ ـ ۱۸.

۳۹. آشتیانی, جلال الدین, تحقیقی در دین مسیحیت / ۲۹.

۴۰. كائوتسكی, كارل, بنیادهای مسیحیت, ترجمه عباس میلانی / ۳۴.

۴۱. همان / ۳۳.

۴۲. كتاب مقدس, باب ۷ آیه ۴۰.

۴۳. همان.

۴۴. عویضهٔ, كامل محمد محمد, الاعلام من الفلاسفهٔ, باروخ اسپینوزا / ۱۶۹.

۴۵. كتاب مقدس, قرنتیان اول, باب ۱۰ آیه ۱۵.

۴۶. عویضهٔ, كامل محمد محمد, الاعلام من الفلاسفهٔ, باروخ اسپینوزا / ۱۷۱.

۴۷. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۷۸۲.

۴۸. عزیز, فهیم, المدخل الی العهد الجدید / ۱۵۹.

۴۹. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۷۹۲.

۵۰. ریچارد بوش و دیگران, جهان مذهبی ادیان, ترجمه عبدالرحیم گواهی / ۶۷۵.

۵۱. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۷۷۲.

۵۲. ولف, كری, مفهوم انجیل ها / ۱۱۰.

۵۳. همان / ۱۱۱.

۵۴. آمریكایی, هاكس, قاموس كتاب مقدس / ۹۶۶.

۵۵. فیلسوفان, فلوید, كلید عهد جدید, ترجمه مسعود رجب نیا / ۷۴.

۵۶. آوی, آلبرت, سیر فلسفه در اروپا / ۸۱.

۵۷. مكی, بریان, فلاسفه بزرگ / ۴۲.

۵۸. براون, كالین, فلسفه و ایمان مسیحی / ۴۹.

۵۹. بوكای, عهدین, قرآن و علم / ۱۳.

۶۰. ولف, كری, مفهوم انجیل ها / ۲۷.

۶۱. همان / ۲۸.

۶۲. بوكای, عهدین, قرآن و علم / ۷۵.

۶۳. همان / ۱۱.

۶۴. گورسكی, ل . پیاتی, مبانی مسیحیت / ۱۸۱.

۶۵. باربور, ایان, علم و دین / ۳۵.

۶۶. ریچارد بوش و دیگران, جهان مذهبی ادیان, ترجمه عبدالرحیم گواهی / ۷۱۴.

۶۷. گورسكی, ل. پیاتی, مبانی مسیحیت / ۱۸۱.

۶۸. كائوتسكی, كارل, بنیادهای مسیحیت / ۳۴.

۶۹. بوكای, عهدین, قرآن و علم / ۱۳.

۷۰. ولف, كری, مفهوم انجیل ها / ۱۸.

۷۱. كتاب مقدس, انجیل متی, باب ۳۸ آیه ۳۹.

۷۲. برتراند, راسل, چرا مسیحی نیستم, ترجمه روح الله عباسی / ۱۹.

۷۳. همان / ۲۲.

۷۴. فیلسوفان, فلوید, كلید عهد جدید / ۲۴.

۷۵. كتاب مقدس, انجیل متی, باب ۸ / ۲ ـ ۴.

۷۶. كتاب مقدس, انجیل مرقس, باب ۱ / ۴۰ ـ ۴۵.

۷۷. كتاب مقدس, انجیل لوقا, باب ۵ / ۱۲ ـ ۱۶.

۷۸. سی . تنی, مریل, معرفی عهد جدید / ۱۴۹; براون, كالین, فلسفه و ایمان مسیحی / ۱۵۹.

۷۹. ناس, جان, تاریخ جامع ادیان / ۵۷۵.

۸۰. ریچارد بوش و دیگران, جهان مذهبی ادیان / ۶۷۵.

۸۱. براون, كالین, فلسفه و ایمان مسیحی / ۱۶۰.

۸۲. سی . تنی , مریل, معرفی عهد جدید / ۱۴۵.

۸۳. همان / ۱۵۰.

۸۴. ریچارد بوش و دیگران, جهان مذهبی ادیان / ۶۷۵.

۸۵. مكی, بریان, فلاسفه بزرگ / ۴۳.

۸۶. بوكای, عهدین, قرآن و علم / ۲۸.

۸۷. گورسكی, ل. پیاتی, مبانی مسیحیت / ۲۲۱ ـ ۲۲۲.

۸۸. آوی, آلبرت, سیر فلسفه در اروپا / ۲۵۴.

۸۹. مونتگمری وات, ویلیام, برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان, ترجمه محمد حسین آریا / ۵۴.

منبع:نشریه پژوهش‌های قرآنی ، شماره ۱۶

---