آثـار ایثـار

این روزها که در ایام سوگواری سالار شهیدان به سر می بریم, واژه ها و مفاهیمی مانند گذشت و ایثار بیش از پیش از ذهن و زبان مان می گذرند انسان های باگذشت در طول تاریخ کم نبوده اند اما آنچه مسلم است اینکه از خودگذشتگی و ایثار در شرایط سخت معنادارتر می شود

این روزها که در ایام سوگواری سالار شهیدان به سر می‌بریم، واژه‌ها و مفاهیمی مانند گذشت و ایثار بیش از پیش از ذهن و زبان‌مان می‌گذرند. انسان‌های باگذشت در طول تاریخ کم نبوده‌اند اما آنچه مسلم است اینکه از خودگذشتگی و ایثار در شرایط سخت معنادارتر می‌شود...

در شرایط عادی و در آسایش، ایثار چندان جای تامل ندارد ولی اگر شما از نظر مالی در مضیقه باشید، آیا باز هم می‌توانید به دیگران کمک مالی کنید؟ پاسخ این پرسش به منش و دیدگاه شما بستگی دارد. دکتر فرانکل در کتاب معروف خود (معنادرمانی) به این نکته اشاره کرده که آنهایی که بهترین بودند هرگز بازنگشتند و در حقیقت آنقدر از خود برای دیگران مایه گذاشتند که دیگر از خودشان چیزی باقی‌ نمانده است. برای درک بهتر نقش ایثار و گذشت در سلامت روان فرد و جامعه پای صحبت‌های دکتر پرویز رزاقی، متخصص روان‌شناسی نشسته‌ایم.

▪ آیا راهی برای درک این نکته که حس ایثار در وجودمان چقدر هست، وجود دارد؟

- ایثار و گذشت از عواملی هستند که معمولا با حس بزرگواری همراه هستند. افرادی که حس بزرگواری در وجودشان است، همواره در ایثار و گذشت موفق‌تر هستند. حس گذشت در فرد حس خودباوری و توانمندی ایجاد می‌کند و او را به این باور می‌رساند که «من این توانمندی را دارم که ببخشم، یعنی با توجه به آسیبی که به من وارد شده من توانسته‌ام از او بگذرم و گذشت کنم.»

▪ ایثار و گذشت بین افراد معنی متفاوتی دارد. آیا می?توان از جنبه?های مختلف آن را نگاه کرد؟

- ایثار و گذشت جنبه‌های مختلفی دارد. گاهی حقی از ما گرفته شده و ما درصدد هستیم که رفتاری متفاوت از خود نشان دهیم. گاهی حقی از ما گرفته نشده اما می‌خواهیم آن حق را متوجه دیگران کنیم. در هر دو حالت این ایثار و گذشت می‌تواند تاثیرات روانی مثبتی روی ما داشته باشد. در مورد اول زمانی که حقی از ما گرفته شده است و ما می‌خواهیم گذشت کنیم، معمولا در ساختار روانی خود با کمی تنش مواجه هستیم. گذشت در اینجا همراه با الگوی تربیتی ماست و به محتوا و عمق آسیبی برمی‌گردد که ایجاد شده است. این افراد معمولا زود به نتیجه نمی‌رسند و برای گذشت‌کردن بیشتر تامل می‌کنند چرا که هنوز آثار آن ضایعه روانی برایش متصور است، اتفاق هنوز در ذهن این افراد مانده و نمی‌توانند زود واکنش دهند. بنابراین با توکل به خدا، وساطت دیگران و پس از گذشت مدت طولانی‌تری گذشت می‌کنند.

▪ چرا برخی گذشت می کنند و برخی از گذشت کمتری برخوردارند؟

- ببینید، ایثار و گذشت در افراد براساس الگوی یادگیری است یعنی از والدین خود یا از جامعه یاد گرفته‌اند که روحیه ایثار را در خود ایجاد کنند. یا اینکه به شکل‌های مختلف احساس نیاز دارند و ناکامی‌های گذشته آنها باعث گذشت و ایثار در آنها می‌شود. این نیاز برایشان تداعی می‌شود و به همین دلیل است که حس می‌کنند طرف مقابل به این گذشت نیاز دارد. در هر حال هر دو نوع این گذشت‌ها باعث افزایش اعتمادبه‌نفس افراد می‌شود. فرد خود را در مرحله رشد و تکامل دیده و از نظر احساسی خود را برتر از دیگران می‌بیند و به این نتیجه می‌رسد که «من این توانمندی را داشتم که دیگری را ببخشم حسی که کمتر کسی ممکن است داشته باشد» و در بهبود روان فرد تاثیر بسزایی دارد. با گذشت‌کردن فرد ابتدا خود لذت می‌برد و بعد تشویق‌های اجتماعی برایش مهم است.

▪ پس مثل هر رفتار یادگیری شده انجام بیشتر سبب انجام بهتر آن می‌شود؟

- بله،نکته دیگر تسلسل آثار گذشت است. این گذشت و فداکاری منجر به سلامت بیشتر شده و روی سایر توانمندی‌های زندگی فرد نیز تاثیر می‌گذارد. فرد در ارتباط‌های اجتماعی و شغل موفق‌تر است و با خانواده و دیگران و اجتماع تعامل بهتری برقرار خواهد کرد و همین مساله در جنبه‌های معنوی با خدا هم می‌تواند تاثیرگذار باشد. همچنین قدم‌های مثبت دیگری برداشته چرا که این روحیه را باعث آرامش خود می‌بیند. گذشت و ایثار مانع آسیب‌های روانی احتمالی در افراد می‌شود مثلا فشار زندگی یا معضلاتی که برای فرد ایجاد می‌شود، کمتر برایش سخت و دشوار به نظر می‌آید. قطعا محیط به نوعی برایش متحول می‌شود که فشارهای بیرونی برایش کمتر جلوه می‌کند چرا که نگرش مثبتی به اطراف خود پیدا می‌کند. با انرژی مثبتی که خودش به خودش می‌دهد جلوی مشکلات احتمالی را می‌گیرد.

▪ پس همیشه گذشت خوب است؟

- نه همیشه! خوب است بدانیم که در جرایم بزرگ این ما هستیم که مجرم را می‌بخشیم و گذشت می‌کنیم اما قانون و جامعه انتقام خواهد گرفت. جامعه و خانواده و قانون با توجه به میزان جرم حتما با او برخورد خواهد کرد و جریمه و محکومیت وجود خواهد داشت. گذشت و ایثار همیشه زیبا نیست و گاهی می‌تواند باعث بروز رفتار‌های پرخطر شود. اگر فرد به محتوا و میزان خطر و آسیبی که رسانده مطلع شود و در او تغییر و تحول ایجاد شده باشد، در اینجا گذشت معنا پیدا می‌کند. اگر این گذشت و ایثار باعث تکرار رفتارهای غلط شود، آسیب‌های روانی آن بیشتر خواهد بود و ممکن است زندگی‌های بیشتری به خطر بیفتد. اما اگر فرد به مرحله شناخت برسد و احساس ندامت و پشیمانی در او ایجاد ‌شود و از نظر شخصیتی متحول شود ایثار جنبه سازندگی دارد.

▪ افراد با گذشت و ایثار چه خصوصیت و برتری نسبت به دیگران دارند؟

- افرادی که دارای وجدان اخلاقی بیشتری هستند یعنی عوامل بازدارنده در این افراد بیشتر است و احتمال اینکه گذشت کنند بیشتر است.

- افرادی که نیازهای کودکی آنها قوی‌تر است و کودک درون قوی‌تری دارند بیشتر گذشت می‌کنند چرا که وقتی به نیازهای کودکی توجه نمی‌شود «ایگو یا همان من» در آنها قوی‌تر است و نمی‌توانند گذشت و ایثار کنند.

- افرادی که در ارزیابی شناختی خود قوی‌تر هستند. این افراد با خود می‌اندیشند که اگر من انتقام می‌گیرم یا گذشت می‌کنم نتیجه کار چه خواهد بود.

- افرادی که ضعف‌های روان‌شناختی در گذشته نداشته‌اند و سلامت روان آنها بیشتر است، راحت‌تر گذشت می‌کنند.

- نوع آسیب و عمق آن هم مهم است. وقتی مساله قتل یکی از عزیزان است، بخشیدن دشوار می‌شود. بنابراین روحیه قوی داشتن بسیار مهم است.

- افرادی که به نوع رفتار و تعاملی که بعدا ایجاد می‌شود فکر می‌کنند. این افراد می‌توانند رفتارهای نامناسب دیگران را بهتر تحلیل و درک کند و از رفتارهای بد چشم‌پوشی کنند.

- عوامل مذهبی و دینی هم بسیار مهم است. افرادی که باورهای دینی و مذهبی عمیق‌تری دارند معمولا در گذشت و ایثار موفق‌تر هستند. آنها به این جمله امام علی(ع) اعتقاد دارند: «لذتی که در عفو هست در انتقام نیست.»

- افرادی که بیشتر بر هوای نفس خود غلبه می‌کنند و تسلط بر نفس بیشتری دارند. این افراد بیشتر به اصلاح جامعه فکر می‌کنند تا مصلحت خویش.

مژگان کریمی