اسلام آری, غرب نه

نظری به زمینه های برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی

هر نهضت و انقلابی در مسیر تکوین خود مراحل مختلفی را پشت سر می‏ گذارد. در این میان تفاوتی ماهوی میان اهداف و خواسته ‏های انقلابیون در دوران قبل و پس از پیروزی انقلاب وجود دارد. تا زمانی که انقلاب به پیروزی نایل نگردیده، مهم ‏ترین خواسته مخالفین، سرنگونی نظام مستقر می ‏باشد و تمام تلاش ‏های آنان در راستای تحقق همین هدف سازمان می ‏یابد. اما مرحله ‏ای که بی ‏شک اهمیت آن از دوران مبارزه بیشتر بوده و در واقع به ثمر نشستن تلاش ‏ها و کوشش‏ های انقلابیون در گرو موفقیت در این مرحله می‏باشد، از فردای پیروزی آغاز می شود.‏

نفی رژیم مستقر و براندازی آن، زمانی می ‏تواند به صورت واقعی تحقق یابد که برنامه ‏ای مشخص برای دوران پس از پیروزی وجود داشته باشد. چه بسا نهضت‏ ها و قیام ها و انقلاب ‏هایی که به دلیل فقدان برنامه ‏ای مشخص برای دوران بعد از پیروزی نابود شده و یا به انحراف گراییده ‏اند و چه بسیار سازمان ‏ها و گروه ‏ها و تشکل ‏های مخالف و مبارز که مدت‏ های مدید در راه پیروزی تلاش نموده بدون آنکه برنامه ‏ای برای آینده سیاسی خود داشته باشند. چنین مبارزاتی به هیچ وجه حائز پیروزی کامل نبوده ‏اند. موفقیت و پیروزی واقعی زمانی تحقق می‏یابد که مبارزین و مخالفین ضمن نفی رژیم موجود، و تلاش برای براندازی آن، آلترناتیو مشخصی برای جایگزین ساختن داشته باشند.

در جریان نهضت اسلامی ایران، به واسطة رهبری دور اندیشانه و خردمندانة امام خمینی (ره) در حالی که مبارزات و تلاش‏ های مردم برای براندازی رژیم پهلوی به بهترین نحو انجام می‏ گرفت، برنامه ‏ای مشخص برای زمان پس از پیروزی تعیین و از این رهگذر بدیل و آلترناتیوی بی‏بدیل برای آیندة حکومت ایران از سوی رهبر جنبش تعیین شده بود.

امام خمینی (ره) در اوج مبارزات و در بحبوحة انقلاب در پاسخ پرسشگران از وضعیت آیندة ایران و نوع نظام سیاسی که می ‏بایست پس از سرنگونی رژیم در ایران استقرار یابد، پاسخی صریح ارائه کردند که نشان از دوراندیشی، آینده نگری و دقت نظر خاص رهبری انقلاب برای آیندة حکومت ایران داشت. امام در پاسخ به این سئوال که "در واقع عمل شما دارای چه جهتی است و چه رژیمی را می ‏خواهید جانشین رژیم شاه کنید؟" فرمود: "بدون چون و چرا حفظ رژیم شاه غیر قابل قبول است. ما پیوسته با آن مخالف بوده‏ ایم. سرنگونی آن، هدف غیر قابل تغییر مبارزة ملت ماست. به علاوه این شکل حقوقی رژیم نیست که اهمیت دارد، بلکه محتوای آن مهم است. طبیعتاً می ‏توان یک جمهوری اسلامی را در نظر گرفت."i

بنابراین امام نقشه راه را مشخص ساخته و نمایی از آیندة حکومت ایران ترسیم نمودند. اما نظرات امام تنها به صحنة نظر محدود نشد بلکه به محض پیروزی و در میدان عمل به وضوح آشکار گردید به گونه ‎‏ای که ایشان در اولین اقدام مهم خود پس از ورود به ایران و تعیین دولت موقت در حکم انتصاب مهندس بازرگان، صراحتاً "انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت دربارة تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی"ii را یکی از اصلی ‏ترین وظایف دولت موقت ذکر کردند.

قبل از برگزاری رفراندوم برای تغییر نظام سیاسی، برخی اختلاف نظر ها در خصوص چگونگی برگزاری رفراندوم و به طور مشخص عنوان پیشنهادی برای نظام سیاسی آینده ایران شکل گرفت که در اینجا به اختصار به ذکر آن می ‏پردازیم. واقعیت این است که امام معتقد بودند مردم با برگزاری تظاهرات مختلف نظریه جمهوری اسلامی را به تصویب رسانده‏ اند اما برای این که در آینده نسبت به این مسئله شبهه‏ ای ایجاد نشود.

دستور به برگزاری رفراندوم دادند تا تعیین نوع نظام سیاسی از طریق مألوف و با مکانیسمی شناخته شده انجام یابد. ایشان در این باره اظهار داشتند: "با اینکه من اعتقادم این است که دیگر احتیاج به رفراندوم نیست و مردم مکرر به جمهوری اسلامی رأی داده‏اند، لیکن برای اینکه اشکالی [پیش نیاید] مثلاً، اگر یک دولتی اشکال داشته باشد در اینکه خوب این ثبت نشده است و باید تقاضا بشود ثبت بشود، شمارش بشود آرا برای این، بنابراین است که یک رفراندم بشود..."iii

در مقابل نظر صریح امام، مبنی بر پشنهاد نظام جمهوری اسلامی برای جایگزینی رژیم سلطنتی هنگامی که در عمل تصمیم به انجام رفراندوم برای تعیین نظام سیاسی جدید کشور گرفته شد گروه‏های مختلف نظرات گوناگونی ابراز کردند و عناوین مختلفی را بر خلاف مواضع امام برای تعیین نوع نظام سیاسی کشور مطرح کردند. به طور کلی می توان این نظرات مختلف را در سه دسته به شرح ذیل طبقه بندی کرد:

۱) طرفداران نظریه "جمهوری اسلامی" که امام در رأس آن قرار داشتند و اکثریت مردم نیز به تبعیت از ایشان، این نظریه را تائید می‏کردند.

۲) طرفداران نظریه "جمهوری دموکراتیک"، که عمده ‏ترین اعضای این طیف، ملی ـ مذهبی‏ها بودند و مهندس بازرگان و همفکرانش در دولت موقت در رأس آن قرار داشتند.‏

۳) گروه‏های سیاسی خرد و پراکنده‏ای که طرفدار جمهوری مطلق یا عناوین دیگری از قبیل جمهوری دموکراتیک خلق بودند. از مهم ‏ترین اعضای این طیف باید از گروه‏های چپ و مارکسیست ‏ها یاد کرد.

پس از شروع زمزمه ‏هایی مبنی بر مخالفت با نظام پیشنهادی امام، از سوی برخی جریانات سیاسی، امام خمینی(ره) در بیانیه ‏ای که در تاریخ نهم اسفند ماه ۱۳۵۷، به هنگام ترک تهران به سوی قم منتشر گردید، اعلام نمودند که در رفراندوم آتی "من به جمهوری اسلامی رأی می دهم." و از مردم نیز خواستند تا به "جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد رأی دهند." ایشان در سخنان دیگری در هنگام ورود به قم، استفاده از لفظ "دموکراتیک" برای رژیم اسلامی را تقبیح نموده، تصریح داشتند "ما فرم‏ های غربی را نمی ‏پذیریم." و بار دیگر لفظ‏ های مختلف را برای عنوان نظام رد کرده و تنها بر "جمهوری اسلامی" تأکید نمودند.iv مواضع امام به شدت مورد حمایت اکثریت مراجع و روحانیون قرار گرفت و آنان در سخنان و اعلامیه ‏های خود ضمن حمایت از جمهوری اسلامی به عنوان نظامی مطلوب از مردم خواستند در انتخابات پیش روی به آن رأی دهند.v

امام خمینی (ره) در پیامی که در تاریخ چهارم فروردین ماه ۱۳۵۸ منتشر گردید، صراحتاً اعلام کردند که شما ملت ایران در انتخاب نوع حکومت آزاد هستید. یعنی می توانید به هر نظام مورد دلخواه خود رأی دهید اما خود من به جمهوری اسلامی رأی می دهم. در پیام امام آمده بود: "در این موقع حساس که سرنوشت کشور و اسلام عزیز تعیین می گردد هموطنان عزیز با شوری بیشتر از گذشته در رفراندوم شرکت نمایند. امروز اهمال در شرکت در رفراندوم و سردی و سستی در این امر حیاتی موجب هدر رفتن خون شهیدان و به تباهی کشیدن کشور و اسلام عزیز است. دوستان آگاه من! روز رفراندوم موقع نتیجه از زحمات چندین ساله است.

آنچه لازم است تذکر دهم شرکت زنان مبارز و شجاع سراسر ایران در رفراندوم است. زنانی که در کنار مردان بلکه جلو تر از آنان در پیروزی انقلاب اسلامی نقش اساسی داشته اند توجه داشته باشند که با شرکت فعالانة خود پیروزی ملت ایران را هر چه بیشتر تضمین کنند. شرکت در این امر برای مرد و زن از وظایف ملی و اسلامی است.

شما همه آزادانه به هر چه می خواهید رأی بدهید. من خود به جمهوری اسلامی رأی می دهم و تقاضای برادرانه از شما دارم که به من در این امر اسلامی کمک کنید. لازم است جوانان غیور از توطئه و خیانت در آرای مردم جلوگیری کنند و از صندوق های آراء با امانت حفاظت کنند. از خداوند تعالی پیروزی اسلام و صیانت کشور اسلامی را خواستارم. والسلام علیکم. روح الله الموسوی خمینی."vi

علاوه بر امام شخصیت‏های انقلابی دیگری که در راستای آرمان ‏های انقلاب حرکت می‏کردند اعتقادی به اضافه نمودن پسوند و یا پیشوندی دال بر دموکراتیک بودن جمهوری اسلامی نداشتند. آنان بر این باور بودند که افزدون این لفظ کاملاً بی ‏مورد می ‏باشد. شهید مطهری در این باره معتقد بود: "... در عبارت جمهوری دموکراتیک اسلامی، کلمة دموکراتیک حشو و زاید است."vii این اعتقاد بعدها از سوی اشخاصی که مصراً خواستار افزودن عباراتی به جمهوری اسلامی بودند نیز به نوعی ابراز شد.

به گونه ‏ای که مهندس بازرگان اظهار داشت: "کلمة جمهوری دموکراتیک، اختراع و ابداع وی نبوده، بلکه اصرار وی بر این مفهوم، ناشی از احترامی بوده که مادة اول اساسنامة شورای انقلاب داشته که در آن مفهوم دموکراتیک درج گردیده است."viii

به هر حال در چنین شرایطی که اوضاع بحرانی کشور به حساسیت موضوع فوق العاده مهم تعیین نوع نظام سیاسی می‏افزود، شورای انقلاب مشغول تهیة مقدمات برگزاری رفراندوم گردید. برنامه ‏ریزی و تصویب قوانین مربوط به رفراندوم به عهدة شورای انقلاب بود. لذااعضای شورای انقلاب دو مصوبة مهم را در مورد چگونگی و نحوة برگزاری همه پرسی به تصویب رساندند. مصوبات شورای انقلاب راجع به رفراندوم تعیین نوع نظام سیاسی ایران به شرح زیر بود:

اولین مصوبه شورای انقلاب راجع به رفراندوم که در تاریخ ۱۷ اسفند ماه ۱۳۵۷ به تصویب رسید، مقررات دست و پاگیر موجود را لغو و زمینه ‏ای برای تسریع در انجام رفراندوم فراهم می نمود. بر اساس این مصوبه: "چون مقررات و تشریفات دست و پاگیر موجود، ب خصوص مقررات قانون محاسبات عمومی مصوب دی ماه ۱۳۴۹، موجبات بطئی امور تدارکاتی برنامة رفراندوم جمهوری اسلامی را فراهم می‏ نماید، لذا به وزارت کشور اجازه داده می ‏شود از محل اعتبار تصویبی، یک صد میلیون ریال هزینه ‏های مربوط به انجام رفراندوم که برای تهیة لوازم و وسایل و انجام امور چاپی اوراق و دیگر هزینه ‏های مربوط به آن در نظر گرفته شده است، بدون رعایت کلیة تشریفات و مقررات موجود با تشخیص و تصویب وزیر کشور، کلیة مخارج رفراندوم پرداخت و اسناد مربوط را به هزینة قطعی منظور دارد."ix

دومین مصوبه، سن رأی دهندگان را به ۱۶ سال تقلیل می‏ داد، این مصوبه که در تاریخ ۲۷ اسفند ماه ۱۳۵۷ از تصویب اعضای شورای انقلاب گذشت مقرر می‏ داشت: "به منظور مشارکت ملت رزمنده در تعیین شکل حکومت ایران، شرط سنی رأی دهندگان در رفراندوم انقلاب اسلامی ایران ۱۶ سال (متولدین قبل از سال ۱۳۴۲) خواهد بود."x

قانون دیگری که در خصوص انجام رفراندوم از سوی شورای انقلاب به تصویب رسید به نحوة انجام رفراندوم مربوط می‏شد؛ بر اساس قانون مصوب شورای انقلاب، در هر برگ رأی، حروف رأی موافق (آری) با رنگ سبز و حروف رأی مخالف (نه) با رنگ قرمز چاپ شده بود.

رأی دهندگان آرای خود را به صورت مستقیم و مخفی برای یکی از دو حالت زیر اعلام می‏کردند:

۱) تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون آن از تصویب ملت خواهد‏ گذشت. (آری)

۲) تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی که قانون آن از تصویب ملت خواهد گذشت. (نه)xi

به هر تقدیر، همه پرسی تعیین نوع نظام سیاسی کشور در روز های دهم و یازدهم فروردین ماه ۱۳۵۸ برگزار شد در حالی که اوضاع کشور به شدت بحرانی بود و حتی در مناطقی از کشور نظیر کردستان و گنبد مشکلات عدیده ‏ای در انجام رأی گیری به وجود آمد و نیز علی رغم اینکه بسیاری از گروه‏ ها و گروهک‏ های ضد انقلاب این همه پرسی را تحریم کرده بودند، مردم با رأی قاطع ۲/۹۸ درصدی به نظام جمهوری اسلامی آری گفتند. بدین ترتیب فصل نوینی در تاریخ معاصر ایران رقم خورد.

ذکر این نکته ضروری به نظر می‏رسد که به اذعان شاهدان و ناظران عینی انتخابات در محیطی کاملا سالم و آزاد برگزار شد. حتی رئیس دولت موقت که به گونه ‏ای مخالف نحوة برگزاری همه پرسی بوده و چنان که اشاره رفت از طرفداران لفظ جمهوری دموکراتیک اسلامی به جای جمهوری اسلامی بود، در پاسخ آن دسته از مخالفینی که معتقد به انجام تقلب در در رفراندوم بودند اظهار داشت: "این انتخابات ۱۰۰ درصد آزاد و داوطلبانه صورت گرفت و دولت موقت و شخصیت ‏ها و جمعیت ‏های موثر کسی را تهدید نکردند. امام هم نه تکلیف شرعی وضع کردند و نه فتوایی دادند، بلکه مردم با پای خودشان به حوزه ‏ها رفتند و به دست خودشان رأی مثبت به صندوق ‏ها ریختند."‏

مصطفی محققی

پی نوشتها:

i‏. صحیفة امام، ج ۴، ص ۳.‏

ii‏. پیشین، ج ۶، ص ۵۴.‏

iii‏. پیشین، ج۲، ص۳۲۴.‏

iv‏. پیشین، صص۶۶- ۲۶۵. ‏

v‏. یحیی فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، ص۲۴۱.‏

vi‏. صحیفه امام، ج ۵، ص ۲۰۷‏

vii‏. مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، ص ۷۸.‏

viii‏. بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، ص ۴۱.‏

ix‏. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مجموعة لوایح قانونی مصوب شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران، ص ۳۸.‏

x‏. پیشین، ص ۴۰.‏

xi‏. روزنامة کیهان، مورخة سه شنبه، ۷/۱/۱۳۵۸.