گام سوم دموكراسی در عراق

امروز برای سومین بار پس از سقوط رژیم دیكتاتوری و تك حزبی صدام حسین در فروردین ,۸۲ مردم عراق به پای صندوق های رای می روند تا آینده سیاسی خود را با تعیین ۲۷۵ نماینده پارلمان دائم برای یك دوره چهار ساله تعیین كنند پیش از این در ۱۱ بهمن ,۸۳ عراقی ها با حضور ۵۹ درصدی خود مجمع ملی عراق پارلمان كنونی را برای تشكیل یك دولت موقت به رهبری ابراهیم جعفری و انتخاب ریاست جمهوری این كشور جلال طالبانی تعیین كردند

پس از آن در ۲۳ مهرماه گذشته ۶۳ درصد از واجدین شرایط رای گیری در یك همه پرسی به اولین قانون اساسی دموكراتیك عراق رای آری دادند و اكنون بر مبنای همان قانون اساسی می روند تا نمایندگان خود را برگزینند. گفته می شود ۲۲۸ گروه سیاسی و از جمله ۲۱ ائتلاف با قریب ۷ هزار نامزد در این انتخابات رقابت می كنند. خبرهای رسیده از عراق نشان می دهد كه طی هفته های گذشته این كشور شرایط آرام تری را نسبت به گذشته سپری كرده و در مجموع به اعتقاد دست اندركاران انتخابات شرایط بهتری نسبت به گذشته فراهم شده است. از آنجا كه طی یك سال گذشته مردم عراق امید بیشتری نسبت به آینده سیاسی خود پیدا كرده اند، مسئولان این كشور توقع دارند در انتخابات امروز میزبان مشاركت فراتر از دوره های گذشته باشند. دولت موقت عراق تدابیر امنیتی شدیدی را برقرار و ۵ روز را به عنوان تعطیل رسمی اعلام كرده است تا مردم با فراغت بال بیشتری بتوانند نامزدهای دلخواه خود را تعیین كنند. با این وصف انتخابات امروز عراق حاوی چند نكته مهم است كه باید به آنها توجه داشت:

۱ _ برخلاف دوره های گذشته كه مرجعیت دینی شیعه دخالت مستقیمی در روند انتخابات داشت و به حمایت از ائتلاف ها و گروه های خاصی برخاست این بار روحانیت شیعه عراق می كوشد تا بی طرفی خود را نشان داده و انتخاب واقعی را به خود مردم واگذار كند. از مدت ها پیش گفته می شد كه آیت الله سیستانی بزرگترین مرجع شیعه موجود در عراق قول داده است پس از تدوین قانون اساسی بقیه كارها را به مردم واگذار كند. این امر اكنون تحقق یافته و در واقع با تبیین جایگاه دین و سیاست، مراجع شیعه عراق می كوشند تا شأن مرجعیت را نگه داشته و تعیین روند سیاسی امور را به خود مردم واگذارند. به اعتقاد آنها مردم عراق بلوغ سیاسی لازم را داشته و دیگر احتیاج به دخالت مرجع دینی ندارند. بدیهی است كه همین بلوغ سیاسی در جریان آزمون و خطاها شكل می گیرد و سرانجام مردم عراق قادر خواهند شد بهترین ها را برگزینند. گرچه خبرهای پراكنده ای بود كه می خواست القا كند آیت الله سیستانی از ائتلاف یكپارچه عراق [ائتلاف بزرگ شیعیان] حمایت كرده یا توصیه نموده است كه نامزدهای با گرایش های روشن دینی انتخاب كنند اما هرگز آیت الله سیستانی موضع صریحی در این باره نگرفت و تنها توصیه كرد مردم از پراكنده شدن آرای خود بپرهیزند و آرامش را حفظ كنند. برای مردم عراق این تجربه تازه و بدیعی است كه ضمن حفظ هویت سیاسی و شخصیت آنان، مراجع مذهبی و در كل دین را نیز از درگیرشدن به بازی های سیاسی و گروهی مصون می دارد.

۲ _ نكته دوم انعطاف و رویكرد جدید گروه های مخالف روند سیاسی عراق است. هر چند مانند گذشته گروه های تروریستی و بعثی انتخابات را تحریم و آن را بازی مسخره دموكراسی غربی توصیف می كنند اما این بار مردم عراق تصمیم گرفته اند به دور از دعوت های چنان گروه هایی مستقیماً سرنوشت سیاسی خود را به دست گیرند. عدم استقبال از دعوت این گروه ها در گذشته موجب شد تا در بین ائتلاف نانوشته مخالفان روند سیاسی كنونی عراق شكاف عمیقی به وجود آید. این شكاف نخستین بار در رفراندوم قانون اساسی شكل گرفت كه بخشی از گروه های سنی تصمیم گرفتند تحریم ها را شكسته و وارد صحنه شوند. اینك در آستانه انتخابات كنونی بیش از یك هزار روحانی و شخصیت های اهل تسنن با صدور بیانیه ای از تمامی مردم عراق در داخل و خارج از كشور خواستند تا در انتخابات شركت كنند. جالب اینكه این بار روحانیت اهل سنت بر «تكلیف شرعی» بودن انتخابات تاكید ورزیده و آن را برای پیروان خود «واجب» می شمارد. حتی گفته می شود كه توده های اهل تسنن كه ۲۰ درصد جمعیت عراق را تشكیل می دهند این بار احساس می كنند از زیر فشار گروه های مسلح و حامیان آنها خلاص شده و با آزادی بیشتری می توانند مطالبات سیاسی خود را از طریق انتخابات پی گیری كنند. به هر حال حضور اهل تسنن و حتی گروه های طرفدار رژیم گذشته بعث در انتخابات كنونی تحول مهمی است كه عدم كارایی تمام اقدامات گروه های تروریستی نظیر القاعده و شبكه های اقماری آن به ویژه گروه موسوم به زرقاوی را نشان می دهد. آنها گرچه برای مدتی به تعبیر ژاك شیراك توانستند «درهای جهنم» را در عراق بگشایند اما حاصل این اقدامات این بود كه اكنون عراقی ها بیش از هر زمانی احساس می كنند باید امنیت و آرامش داشته باشند و این امنیت را از طریق مشاركت فعال در روند سیاسی كشور باید به دست آورند.

۳ _ برخلاف دوره های پیشین رقابت انتخاباتی در شرایط كنونی عراق بسیار شدید است. دلیل اینكه هر روزه سران گروه های سیاسی نسبت به احتمال تقلب در انتخابات هشدار می دهند و یا طرفدارانشان علیه نامزدهای رقیب دست به تبلیغات شدیدی می زنند نیز در همین نكته نهفته است. در بین ۲۱ ائتلاف عمده ای كه در این انتخابات شركت كرده اند شیعیان با ۶۰ درصد جمعیت كشور آرایش سیاسی واحدی ندارند. بخشی از آنان در ائتلاف یكپارچه عراق به رهبری عبدالعزیز حكیم رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق و ابراهیم جعفری رهبر حزب الدعوه گرد آمده اند.

بخش دیگری از آنان چون احمد چلبی و ایاد علاوی به سوی ائتلاف های دیگری رفته اند. ائتلاف یكپارچه شامل ۱۸ گروه شیعی محافظه كار می شود كه علاوه بر مجلس اعلا و حزب الدعوه گروه هایی چون حزب فضیلت و جریان صدری ها را نیز در بر می گیرد. مقتدا صدر روحانی جوان و جنجالی شیعه عراق كه غالباً در روند سیاسی مشاركتی كم رنگ داشت این بار با پیوستن به ائتلاف یكپارچه عراق می خواهد مشاركت جدی تری داشته باشد. وی گرچه خود به تبع از فراخوان مراجع بر روی نامزد خاصی تاكید ندارد اما در مجموع طرفداران خود را به انتخاب «افراد اصلح» دعوت كرده است. در كنار این ائتلاف بزرگ كه احتمال می رود پیروزی قابل ملاحظه ای را به دست آورد باید از ائتلاف چلبی به نام (الموتمر الوطنی العراقی) یاد كرد. چلبی در پی عدم توافق با گروه مجلس اعلا و به بهانه اینكه این گروه رویكرد اسلامی پررنگی دارد و می خواهد مستقل باشد از آن جدا شد. هنوز خبری از ائتلاف وی با گروهی دیگر نیست. در كنار این دو ائتلاف باید از ائتلاف مهم ایاد علاوی به نام «لیست ملی العراقیه» یاد كرد كه در مجموع شخصیت های سیاسی سكولار اعم از شیعه و سنی در آن گرد آمده اند. حاجم الحسنی، حمید مجید موسی، غازی الیاور و عدنان پاچه چی از جمله شخصیت هایی هستند كه با ایاد علاوی نخست وزیر سابق عراق این ائتلاف را تشكیل داده اند. این ائتلاف رقیب اصلی ائتلاف یكپارچه محسوب می شود. انتقادات تند چندی پیش علاوی نسبت به ابراهیم جعفری نشان داد كه وی قصد دارد نخست وزیری آینده عراق را تصاحب كند. از آنجا كه هیچ كدام از ائتلاف شیعیان به تنهایی نمی توانند دوسوم آرای پارلمان آینده را به دست آورند ناچار به ائتلاف با كردها و اهل تسنن خواهند بود. به اعتقاد بسیاری علاوی در بین كردها و اهل تسنن محبوبیت بیشتری دارد و به همین خاطر ممكن است در آ ینده بتواند به آرزوی خود برای تصاحب كرسی نخست وزیری عراق دست یابد. چهارمین ائتلاف مهم، ائتلاف كردها مركب از احزاب كرد به خصوص دو حزب اتحادیه میهنی كردستان و حزب دموكرات به رهبری طالبانی و بارزانی است. برخی احتمال می دهند كه این ائتلاف در این دور آرای كمتری را به دست آورد زیرا در دوره های گذشته بخشی از آرای اهل سنت به نفع این گروه به صندوق ها ریخته می شد. با این وصف كردها ۲۰ درصد جمعیت عراق را تشكیل می دهند و حضور آنها در پارلمان آینده جدی خواهد بود. پنجمین ائتلاف مهم، تجمع اهل تسنن است كه به نام «جبهه توافق عراق» گردهم آمده اند. عدنان الدلیمی و بانی مالك الجابر از رهبران این گروه هستند كه حمایت مراجع و عشایر اهل تسنن را نیز به همراه دارند. این ائتلاف نیز گرچه به تنهایی قادر نیست در پارلمان آینده جایگاه مهمی داشته باشد اما در كنار سایر ائتلاف ها نقشی حیاتی پیدا خواهد كرد. در كنار این ائتلاف ها، می توان نام ده ها گروه و دستجات سیاسی و دینی و قومی را نام برد كه با شور و هیجان وصف ناپذیری در این انتخابات شركت كرده اند. این امر از یك سو تنوع و رنگارنگی پارلمان آینده عراق را نوید می دهد و از سوی دیگر حاكی از این است كه رفته رفته روند سیاسی عراق شكل مناسب خود را پیدا می كند و گروه ها و احزاب جایگاه و كاركرد سیاسی و اجتماعی خود را در عراق جدید تجربه می كنند. اگرچه تا پیش از این عراق تنها دارای یك حزب واحد بود كه برای آنها تعیین تكلیف می كرد امروزه صدها گروه عراقی به صحنه آمده اند تا به نمایندگی از طرفداران خود در تصمیم های سیاسی دخالت كنند. گرچه هنوز اكثر این احزاب نوپا هستند و برنامه مشخصی برای آینده عراق ندارند اما این تمرین فوق العاده دموكراسی در سرزمینی است كه قرن ها از آن محروم مانده است. در حال حاضر عمده ترین خواسته های مردم عراق تامین امنیت، رفاه و سامان گرفتن كارهای روزمره شان است. بازسازی ویرانه ای به نام عراق كه طی سه دهه گذشته در اثر سه جنگ عراق با ایران، عراق با كویت و آمریكا با عراق برجای مانده احتیاج به برنامه ریزی، پشتكار و تلاش فراوانی دارد كه عراقی ها امیدوارند با برقراری ثبات به عنوان نخستین پیش شرط بتوانند كشور خود را احیا كنند. مسئله خروج یا بقای نیروهای بیگانه از جمله مسائل مهم دیگری است كه باید پارلمان آینده عراق و دولت جدید برای آن تصمیم گیری كند. گرچه نتایج انتخابات امروز قرار است تا چند روز دیگر اعلام شود اما ناظران پیش بینی می كنند به دلیل تنوع و پراكندگی آرا، دولت آینده عراق دولتی ائتلافی خواهد بود. دولتی كه می خواهد رژیمی فدرال را در سرزمین میان رودان یا همان بین النهرین قدیم تجربه كند. بین النهرین مهد تمدن بشری بوده است. اما این مربوط به گذشته است. انتخابات امروز عراق و تصویری كه از ساختار سیاسی آینده این كشور به دست می دهد می تواند نشانگر آن باشد كه درهای جهنم در این كشور همسایه بسته شد. آیا عراقی ها می توانند چنین رویایی را ابتدا خود باور كرده و سپس درهای یك بهشت زمینی را به روی كشور خود بگشایند و به سایر كشورهای خاورمیانه نیز نوید دهند كه از یك دموكراسی تكثرگرا نباید هراسی داشت.

محمدعلی عسگری