کتاب شناسی تعزیه(2)

فرهاد پاسدار شیرازی

بخش دوم
از سال 1830 که الکساندر خوتسکو(نایب سفیر سفارت روسیه در ایران) در دربار فتحعلی شاه با مراوده با حسین‌علی‌خان خواجه (مدیر کارهای نمایشی دربار) توانست تعداد 33 نسخه را از وی تهیه و در سال 1878 در کتاب ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه‌ه‍ای‌ ای‍ران‍ی‌ ب‍رگ‍زی‍ده‌‌ی تع‍زی‍ه‌ه‍ا ثبت نماید ، تا به امروز پژوهشگران داخلی و خارجی زیادی در این وادی گام نهادند و نسخ زیادی را جمع‌آوری و در کتابهایشان چاپ نموده‌اند. برای مثال فقط انریکو چرولی توانسته است تعداد 1055 نسخه را از سراسر ایران کشف و ثبت نماید. صادق همایونی معتقد است که تعداد کل نسخ تعزیه از عدد 152 تجاوز نمی‌کند و خود در کتاب تعزیه در ایران نام این 152 نسخه‌ را می‌آورد. او معتقد است که ساختار و داستان اصلی (یا واقعه‌ی) شبیه‌نامه‌های مشابه یکسان است اما پلات و برخی شخصیتها در این تعزیه‌نامه‌ها با هم اختلافاتی دارند که ناشی از تاثیرات فرهنگی و جغرافیایی متنوع مخاطبین این تعزیه‌ها در سراسر ایران و یا ذوق تعزیه‌نویس و تعزیه‌گردان و یا حتی کمبود امکانات اجرایی است. از سوی دیگر جمشید ملک‌پور تقریبا با همین استدلال در کتاب سیر تحول مضامین در شبیه‌خوانی معتقد است که تعداد مجالس تعزیه 120 مجلس است.
هدف از جمع‌آوری این مجالس فراهم‌آوری منابعی برای پژوهش، بررسی و تحلیل تعزیه از روی نمونه‌های نوشتاری آنهاست و تاکنون چه پژوهشگران خارجی بر اساس ترجمه‌هایی که از نسخ یافته شده تهیه کرده‌اند و چه محققین داخلی حرکت‌های درخور توجهی انجام داده‌اند.
یادداشت حاضر به کتابشناسی نسخ تعزیه و کتابشناسی پژوهشهای بنیاد شده بر اساس شبیه‌نامه‌ها می‌پردازد.

1.    ت‍ات‍ر ای‍ران‍ی‌ (س‍ه‌ م‍ج‍ل‍س‌ ت‍ع‍زی‍ه‌)/ ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌ م‍ای‍ل‌ ب‍ک‍ت‍اش‌ - ف‍رخ‌ غ‍ف‍اری‌ / شیراز: انتشارات جشن هنر 1355/ چاپ دوم، ت‍ه‍ران‌: ق‍طره‌ ، ۱۳۸۳.
سه نسخه تعزیه‌ی مضحک آورده شده در این کتاب عروسی رفتن حضرت زهرا، یحیی بن زکریا و سرگذشت شیرافکن است.
2.    جنگ شهادت مجموعه 33 مجلس تعزیه/ به اهتمام زهرا اقبال نامدار زیر نظر محمد جعفر محجوب/ تهران: سروش 1355
از این مجموعه تنها جلد اول(شامل 6 مجلس) آن به چاپ رسید و طی تحولات سیاسی مجال برای چاپ الباقی هنوز بوجود نیامده است.
3.    ت‍ع‍زی‍ه‌ در خ‍ور/ م‍رت‍ض‍ی‌ ه‍ن‍ری‌/ وی‍راست دوم، ت‍ه‍ران‌: اطلاع‍ات‌‏‫‏‏، ۱۳۸۱.
کتاب شامل 5 نسخه حضرت ابومسلم(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت عباس(ع)، امام حسین(ع) و امام حسن(ع) می‌شود.
4.    ت‍ع‍زی‍ه‌ در ای‍ران‌/ ص‍ادق‌ ه‍م‍ای‍ون‍ی‌ / ویرایش اول ش‍ی‍راز: ن‍وی‍د شیراز 1368، وی‍رای‍ش‌ دوم، همان ۱۳۸۰.
همایونی در این اثر علاوه بر نام بردن از فهرستی یکصد و پنجاه دوتایی که معتقد است کل تعداد تعزیه‌های نوشته شده می باشد تعداد صادق همایونی 12 نسخه از آنها را در این کتاب آورده است.
5.    ف‍ه‍رست ت‍وص‍ی‍ف‍ی‌ ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه‌های‌ م‍ذه‍ب‍ی‌ ای‍ران‍ی‌ (م‍ض‍ب‍وط در ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ وات‍ی‍ک‍ان‌)/ [گ‍ردآورن‍ده‌ ن‍س‍خ‌ ان‍ری‍ک‍و چ‍رول‍ی‌؛ ت‍ه‍ی‍ه‌ک‍ن‍ن‍دگ‍ان‌ ف‍ه‍رس‍ت‌ ات‍و روس‍ی‌، ال‍س‍ی‍و ب‍وم‍ب‍اچ‍ی‌]؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ج‍اب‍ر ع‍ن‍اص‍ری‌/ ت‍ه‍ران‌: م‍وس‍س‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ گ‍س‍ت‍رش‌ ه‍ن‍ر، ۱۳۶۸.
عناصری در این اثر تلاش نموده است تا فهرستی از 1055 نسخه‌ی جمع‌اوری شده توسط انریکو چرولی که روسی و بومباچی در کتابی با همین عنوان آورده‌اند رابرای معرفی پژوهشگران فارسی زبان ترجمه نماید.
6.    ت‍ع‍زی‍ه‌: ن‍م‍ای‍ش‌ م‍ص‍ی‍ب‍ت‌/ ج‍اب‍ر ع‍ن‍اص‍ری‌/ ت‍ه‍ران: ج‍ه‍اد دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌ (دف‍ت‍ر م‍رک‍زی‌)، ب‍خ‍ش‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۶۵.
عناصری در این اثر به معرفی 33 مجلس از نسخه‌های تعزیه می پردازد.
7.    م‍ج‍ال‍س‌ ت‍ع‍زی‍ه‌/ ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ ح‍س‍ن‌ ص‍ال‍ح‍ی‌ راد / چاپ اول ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌ (ان‍ت‍ش‍ارات‌ ص‍دا و س‍ی‍م‍ا)، ۱۳۷۴
چاپ دوم، ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌ (ان‍ت‍ش‍ارات‌ ص‍دا و س‍ی‍م‍ا)، ۱۳۸۰.
صالحی راد در دو جلد تعداد 20 نسخه تعزیه‌ از روستای دربند سر جمع‌اوری نموده است. گفتنی است که طبق ادعای پژوهشگر نسخ جمع‌اوری شده مربوط به سالهای حوالی 1133 ق است که در باب سابقه‌ی نگاشته شدن به زمان فتحعلی شاه و نسخه‌های خوتسکو نزدیکی می شود و به این اعتیار تاکنون پس از مجموعه‌ی خوتسکو قدیمی‌ترین نسخ کشف شده می باشد.
8.    تعبیه: مجالس شبیه‌خوانی/به کوشش داود فتحعلی‌بیگی؛ با همکاری و ویرایش هوشنگ هیهاوند /تهران: نمایش، ۱۳۸۶.
9.    دف‍ت‍ر ت‍ع‍زی‍ه‌/ ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ داود ف‍ت‍ح‍ع‍ل‍ی‌ب‍ی‍گ‍ی‌ و ... / ت‍ه‍ران‌: ن‍م‍ای‍ش‌ (انجمن نمایش)‏‫ 1382
ج‌. ۱و2. ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ داود ف‍ت‍ح‍ع‍ل‍ی‌ب‍ی‍گ‍ی‌ و هاشم فیاض
ج‌. ۳. به کوشش داود فتحعلی‌بیگی، محمدحسین ناصر‌بخت
ج. ۴. به کوشش داود فتحعلی‌بیگی، محمدحسن رجائی‌زفره‌ای.
ج. ۵.  به کوشش هاشم فیاض.
ج. ۶. به کوشش محمدحسن رجائی‌زفره‌ای.
ج. ۷. جنگ حضرت زینب (س)/به کوشش داود فتحعلی‌بیگی.
ج. ۸. مجالس منسوب به میرانجم (زمینه اراک) مجموعه نخست/به کوشش محمدحسین ناصر‌بخت، با همکاری رضا میرزایی، محمدرضا قلمبر، معصومه محمدی‌اصلی‌کوکشه
ج.۹. مجالس منسوب به میرانجم ۲ (زمینه اراک)/ به کوشش محمدحسین ناصر‌بخت، با همکاری رضا میرزایی، وحید ذاتی.
ج.10. به کوشش داود فتحعلی‌بیگی، رجبعلی معینیان/ ‏‫‏تهران: نمایش (انجمن نمایش)، ‏‫‏‏۱۳۸۸
این مجموعه‌ی 10 جلدی در طول سالهای 1378 تا 1388 تهیه شده است.
10.    تعزیه‌های رضوی/به کوشش داوود فتحعلی‌بیگی، مهدی دریایی؛ با همکاری محمدعلی سیفی/ تهران: نمایش، ‏‫‏۱۳۸۸.
11.    ج‍ن‍گ‌شع‍اع‌: ت‍ع‍زی‍ه‌ن‍ام‍ه‌ه‍ای‌ ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ م‍ل‍ک‌/ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ م‍ح‍م‍درض‍ا خ‍اک‍ی‌، ب‍ا ه‍م‍ک‍اری‌ پ‍ری‍س‍ا ک‍رم‌ رض‍ای‍ی‌ / ت‍ه‍ران‌: گ‍س‍ت‍رش‌ ه‍ن‍ر: م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ه‍ن‍ری‌، - ۱۳۸۱.
12.    ت‍ع‍زی‍ه‌ در اس‍ت‍ان‌ ب‍وش‍ه‍ر/ ح‍ی‍در ع‍رف‍ان‌/ ش‍ی‍راز: ن‍وی‍د ش‍ی‍راز، ۱۳۷۹.
نویسنده 10 مجلس دهه‌ی اول محرم که در این استان اجرا می‌شود را در این کتاب آورده است.
13.    میرعزا کاشانی در قملرو تعزیه/ سمانه کاظمی؛ [برای] پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی /‏‫تهران‬: شرکت انتشارات سوره مهر، ‏‫۱۳۸۶.‬
این مجموعه شامل نسخه‌های میرعزا که هاشم فیاض آنها را جمع‌آوری نموده است می‌شود که شامل 14 نسخه می‌باشد.
14.    رهگذر عشق(مجالس تعزیه)/ حسن فخاری؛ [به سفارش]مرکز هنرهای نمایشی / تهران : شرکت انتشارات سوره مهر‏‫،۱۳۸۷.‬
15.    جنگ تعزیه از مدینه، تا مدینه، مجموعه چهل مجلس شبیه خوانی/ جابر عناصری/ نشر کیومرث،1381.
16.    تعزیه‌نامه (با تاکید بر تشخیص ردیف‌های آوازی ایران)/ اصغر شیر‌محمدی / تهران: آوای نور، ۱۳۸۵ .
مجموعه دارای هشت مجلس تعزیه است که به اشاره به ردیفها و گوشه‌های آوازی نگاشته شده است.
17.    نسخه و نسخه‌نویسی تعزیه در میناب/پژوهش و نگارش علیرضا میرشکاری / بوشهر: شروع، ‏‫‏‏۱۳۸۲.
در این کتاب نویسنده دو نسخه‌ی مجلس چاه کندن حضرت عباس(ع) در صحرای کربلا و مجلس غلام نوبی در بارگاه یزید بن معاویه از نسخ محلی میناب به چاپ رسیده است.
18.    س‍ی‍ر ت‍ح‍ول‌ م‍ض‍ام‍ی‍ن‌ در ش‍ب‍ی‍ه‌خ‍وان‍ی‌: ه‍م‍راه‌ ب‍ا م‍ج‍ال‍س‌ ق‍رب‍ان‍ی‌ ک‍ردن‌ اس‍م‍ع‍ی‍ل‌ در راه‌ خ‍دا، ش‍ه‍ادت‌ ام‍ام‌ ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌)، ام‍ی‍ر ت‍ی‍م‍ور و وال‍ی‌ ش‍ام‌، م‍ال‍ی‍ات‌ گ‍رف‍ت‍ن‌ ج‍ن‍اب‌ م‍ع‍ی‍ن‌ال‍ب‍ک‍اء/ ج‍م‍ش‍ی‍د م‍ل‍ک‌پ‍ور/ ت‍ه‍ران: ج‍ه‍اد دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌ (دف‍ت‍ر م‍رک‍زی‌)، ب‍خ‍ش‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، واح‍د ف‍وق‌ ب‍رن‍ام‍ه‌، ۱۳۶۶.
نسخه‌های آمده در این کتاب همه برگرفته از مجموعه‌های خارجی می باشد و نسخه‌ی جدیدی کشف نشده است و ملک‌پور برای تکمیل بحث بررسی مضامین شبیه‌نامه‌ها آنها را می اورد.
19.    طن‍ز در ادب‍ی‍ات‌ ت‍ع‍زی‍ه‌/ پ‍ژوه‍ش‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ م‍ن‍وچ‍ه‍ر اح‍ت‍رام‍ی‌ /ت‍ه‍ران‌ : ان‍ت‍ش‍ارات‌ س‍وره‌ م‍ه‍ر، ۱۳۸۵.
20.    ساختارشناسی نمایش ایرانی‌ / منوچهر یاری / تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی ,1379 .
21.    جنگ شهادت/الکساندر خودزکو ؛ ترجمه و تدوین جعفر خمامی‌زاده. ‏ /رشت: نشر بلور، ‏‫‏‏‏۱۳۸۷.
22.      شاه غریب: پژوهشی در تغزیه‌های رضوی/ لاله تقیان، داوود فتحعلی‌بیگی. ‏ /تهران: نمایش‏‫، ۱۳۸۸.‬
23.     م‍ج‍م‍وع‍ه‌ اش‍ع‍ار ش‍ب‍ی‍ه‌خ‍وان‍ی‌ ت‍رک‍ی‌/ ت‍ال‍ی‍ف‌ م‍ن‍ص‍ور م‍ظف‍ری‌. ‏ /زن‍ج‍ان‌ : م‍ه‍دی‍س‌ ‏‫، ۱۳۸۴ -‬
24.     بنفشه‌های سوگوار : پژوهشی در انطباق نسخ مجالس شبیه‌خوانی "ظهر عاشورا"/اردشیر صالح‌پور‏ /تهران: انتشارات حوا، ۱۳۸۵.
25.    تئاتر ایرانی/ خ‍ودزک‍و، ال‍ک‍س‍ان‍در
Theatre Persan: choix de Teazies/ ‎Aleksander B. Chodzko‬ / ‎Teheran‬: ‎Imperial organizatiion for social services‬, ‎1976 = 1355‬.
خوتسکو به عنوان اولین ایرانشناس متخصص فولکلور بود که در سمت ناییب کنسول در سفارت روسیه در ایران تا سال 1840 اقامت داشت. تعداد نسخ جمع‌اوری شده توسط وی در این کتاب 33 نسخه است که در سال 1878 اصل آن به کتابخانه‌ی ملی پاریس تقدیم شده‌است. او در مقدمه اشاره می کند که نسخ را از حسین‌علی‌خان خواجه (مدیر کارهای نمایشی دربار) می‌خرد. نسخ این مجموعه‌ قدیمی رین نسخ جمع‌اوری شده تا به امروز است و پژوهشگران بی هیچ شبهه‌ای تاریخ نگارش آنرا عصر فتحعلی شاه(1212-1250) می‌دانند. گفتنی است که تعداد پنج نسخه از این مجموعه مشابه است، خوتسکو خود پنج نسخه از این مجموعه را به فرانسه ترجمه می‌نماید.
26.    نمایشنامه مذهبی حسن و حسین/  ل‍وئ‍ی‍س پ‍ل‍ی‌
The miracle play of Hassan and Hossein/ ‎collected from oral tradition by Lewis Pelly; revised with explanatory notes by Arthur N. Wollaston‬ / Shiraz‬: ‎Festival of Art Publication‬, ‎1970 = 1349‬/ ‎[new edition]‬ : ‎London‬: ‎H. Allen‬, ‎1879 = 1258‬.
پلی تعداد 37 نسخه جمع‌اوری نموده است که مربوط به سالهای حوالی 1862 می باشد. در مجموعه برخی از نسخ به انگلیسی ترجمه شده است.

27.    درام فارسی / ویلهلم لیتن
Das Drama in Persian/ Wilhelm Litten / Leipzig and Berlin 1929
این مجموعه شامل 15 مجلس مربوط به سالهای 1831-1834 است که در آلمان به چاپ رسیده است.
انریکو چرولی سفیر ایتالیا در ایران ح در سالهای 1950-1954  تعداد 1055 نسخه تعزیه را از سراسر ایران جمع‌آوری کرده است که در کتابخانه‌ی واتیکان رم ضبط شده‌ اما چاپ  منتشر نشده است و تنها فهرست آن توسط روسی و بمباچی در 1961 تحت نام فهرست درامهای مذهبی ایران منتشر شده است. این اثر بزرگترین مجموعه‌ی تعزیه‌نامه‌هاست که تاکنون گرد‌آوری شده‌است.

ادامه دارد