پیش آگاهی؛ پنجره ای رو به روشنایی در وادی ادبیات و هنر

منظور از روشنایی خورشید آگاهی و سخن از روی تعهد است نه سهو. پیش آگاهی یعنی توانایی هنرمند بین ذهنیات و عینیات باید پل مطالعه و تحقیق و تحلیل و تصفیه را ایجاد کند. همچنین با دنیای …

منظور از روشنایی خورشید آگاهی و سخن از روی تعهد است نه سهو. پیش آگاهی یعنی توانایی هنرمند بین ذهنیات و عینیات باید پل مطالعه و تحقیق و تحلیل و تصفیه را ایجاد کند. همچنین با دنیای ذهن دیگران (البته اندیشمندان مربوط به هنری که با آن سر وکار دارد و مردم به عنوان مخاطبان تاثیرگذار و تاثیرپذیر) ارتباط برقرار نمایند.

دنیای ذهن وابسته به جهان عین و دنیای ذهن دیگران است. اما همسان، همانند و هم اندازه آن نیست. همین طور به لحاظ قانونمندی، چینش مخلوقات ذهنی، ساختار و حضور عناصر، ترکیب بندی، فرم دهی و فرم پذیری با جهان بیرون و دنیای هم تراز آن متفاوت است.

ذهن مهارت حیرت انگیزی در ایجاد و مختصر کردن داده های دنیای عینی پس از ورود به دنیای خود دارد. مهارت حیرت انگیزی در مفهوم سازی و معادل سازی واقعیات و عینیات دارد.

قدرت شگفت انگیزی در کشف رابطه بین تصاویر عینی با یکدیگر یا مفاهیم موجود در واقعیات و یا معانی خودساخته دارد.

دریا را هم اگربه خانه بیاوری از التهابت نمی کاهد.

رابطه دریا و آرامش را ذهن کشف می کند. این رابطه در جهان عینی پدیدار نیست. دریا در جهان بیرون از ذهن واقعیتی است که فقط ذهن به آن بار معنایی و مفهومی مثل آرامش، وسعت، بیکرانگی، سخاوتمندی و خروش می دهد.

همه این معانی حاصل کارکرد ذهنی است در مواجهه انسان با دنیای عینی.

اما از نکات قابل تامل درباره کارکرد ذهن وسعت و تنوع بخشیدن به مصداق عینی است.

نمونه همان دریا در مثال فوق یا اشاره حافظ به بُت در شعر زیر:

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایبان دارد

دنیای ذهن دنیای ساخت و تولید است و هر بار با فرمولی جدید و تلفیق و ترکیب تصاویر و مفاهیم کهنه و جدید، کهنه و کهنه، جدید و جدید، محصول تازه تری ارائه می دهد و هر محصول جدیدتر خود به عنوان یک مفهوم یا تصویر مستقل یا وابسته دوباره در جریان هم آمیزی این فرایند قرار می گیرد و به این ترتیب هرچه پیش تر می رویم گستره و تنوع تولیدات ذهن فراتر می رود و فراوان تر می شود. شاعر یا هر هنرمند دیگری چنانچه بخواهد سطح این گستره و تنوع را به لحاظ کیفی ارتقا بدهد تنها یک راه دارد؛ باید به مفاهیم و تصاویر ذهنی اش اضافه کند و با هم اندیشی، تامل و تحلیل ذهن خود را تصفیه کرده و پالایش کند. یعنی دنیای ذهنی خود را از مفاهیم و تصاویر و معانی کم ارزش، بی اهمیت، کلیشه ای، تکراری، پوسیده و دست پایین خالی کرده و پیش از آنکه داده های او به عنوان تولید ذهنی مورد نقد قرار گیرند و برچسب بی کیفیتی و نامرغوبی بخورند ذهنیات خود را سرو سامان داده و ذوق و جوشش درونی را در مسیر هدایت قرار دهد.

در این راه هر چه پیش آگاهی ها یا دریافت های ذهنی از دنیای عینی یا جهان ذهنی دیگران بیشتر، تازه تر، گسترده تر، شسته تر و دسته بندی شده تر باشند و پیش از آنکه در فرآیند تولید ذهنی قرار بگیرند از دایره تصفیه، تحلیل، نقد، بازبینی، واکاوی و هم اندیشی بگذرند، قوام محصولات ذهنی مستحکم تر، اثرگذارتر و ماندگار تر و عمیق تر خواهند بود و از این روست که می گوییم پیش آگاهی ها یعنی رهیافت های ذهنی، پنجره ای گشوده به سمت روشنایی است و روشنایی یعنی تابش خورشید آگاهی و سخن گفتن و اثر گذاشتن از روی تعهد نه سهو، آنچه حافظ کرد:

ـ سالک از نور هدایت ببرد راه به دوست

ـ که به جایی نرسد گر به ضلالت برود

ـ حافظ از چشمه حکمت به کف آور جامی

ـ بو که از لوح دلت نقش جهالت برود

خیال یکی از عوامل و عناصر مهم و دخیل در فرایند تولید محصول ذهنی است. اندیشیدن نیز در تمام مراحل از این فرایند حضور بلامنازع باید داشته باشد. چرا می گوییم حضور بلامنازع باید داشته باشد نه اینکه دارد؟ از آنجا که در ذهن بیشتر از آنکه دستگاه ناخودآگاه ذهن دخالت کند خودآگاه ذهن با اختیار صاحبش؛ به اندازه گستره؛ محدوده و قدرت به کارگیری اش حضور می یابد. چون بحث اختیار صاحب ذهن در به کارگیری خودآگاه و عنصر مهم و کلیدی آن یعنی تفکر و تامل و اندیشیدن وارد می شود طرح مساله باید و نباید پیش می آید و همین مقدار، تفاوت آدم ها و محصولات تولید شده ذهنی شان را با یکدیگر نشان می دهد.

وقتی پای تامل، تحلیل، تصفیه، وارسی و دسته بندی امور ذهنی پس از ورود عینیات و مفاهیم تازه و قدیمی به دنیای ذهن، به میان می آید، آن وقت است که می گوییم خودآگاه در ترکیب، تلفیق، تجزیه و تبدیل مفاهیم و تصاویر عینی و ذهنی دخالت کرد. پیش آگاهی ها هر آنچه وارد ذهن می شود نیست، بلکه مجموعه ای از اطلاعات دسته بندی شده پس از یک فرایند تحلیل، ارزیابی و تفکیک قبل از فرایند تولید است. ذخیره کردن و جا به جا و جایگزین کردن آگاهی است. یعنی در دنیای ذهن باید دریافت ها اعم از عینیات و مفاهیم و معانی چه از آنچه در جهان پیرامون به عنوان تک تصویرها وارد آن می شوند و چه مفاهیم و تصاویری که از دنیای ذهن دیگران وارد محدوده ذهنی فرد می شود، باید طی یک فرایند مورد مداقه، ارزیابی، تبادل نظر، تحلیل و تصفیه قرار بگیرند و در گوشه ای از ذهن تحت عنوان صندوقچه ذخیره شود تا در موقع لزوم در جریان تولید ذهنی در هر قالب هنری و ادبی دخالت کرده و به غنای محصول تولید شده بیفزاید. از این رو پیش آگاهی ها در ذهن حضور دارند یا طی یک فرایند حضور پیدا می کنند.

ابراهیم باقری حمید آبادی