انقلاب, ملتی را غافلگیر كرد

یكی از ویژگی های انقلاب ۱۳۵۷ سقوط فوق العاده سریع و دور از انتظار رژیم بود این پدیده سریع و ناگهانی, نظام یا به عبارت دقیق تر جامعه سیاسی برآمده را با انبوهی از مشكلات و مسائل مختلف روبه رو ساخت كه برای مقابله با آنها, تقریباً هیچ گونه آمادگی مناسبی وجود نداشت

یكی از ویژگی‌های انقلاب ۱۳۵۷ سقوط فوق‌العاده سریع و دور از انتظار رژیم بود؛ این پدیده سریع و ناگهانی، نظام یا به عبارت دقیق‌تر جامعه سیاسی برآمده را با انبوهی از مشكلات و مسائل مختلف روبه‌رو ساخت كه برای مقابله با آنها، تقریباً هیچ‌گونه آمادگی مناسبی وجود نداشت: از این‌رو هنوز هم كه هر از گاه با عناوینی چون "سال‌‌های اول انقلاب" از این دوره یاد می‌شود "نابسامانی" و "به‌هم ریختگی" حاصله نیز نوعی پیامد منطقی و غیرقابل اجتناب آن تلقی می‌شود. بروز مسائل قومی در پاره‌ای از مناطق مرزی كشور كه ویژه‌نامه كردستان به مروری بر یكی از حادترین نمونه‌هایش اختصاص دارد، خود به روشنی گواه این امر است. در این ویژه‌نامه پس از ارائه چشم‌اندازی تاریخی/ اجتماعی از نحوه شكل‌گیری و بروز "مسئله كردستان" در قرن حاضر، بخش اصلی نشریه به مجموعه مصاحبه‌هایی با تنی چند از اعضای دولت موقت اختصاص دارد كه هریك در جایگاهی ـ وزارت كشور، استانداری و هیئت اعزامی دولت ـ به نوعی درگیر حل و فصل این مسائل بودند.

این مصاحبه‌ها از لحاظ آشنایی با دیدگاه‌ها و تجارب یكی از طرفین بحث، مهم و درخور توجه است، ولی به‌دلیل محدودیت‌های موجود، امكان فراهم‌آوردن امكانات لازم جهت ثبت و انعكاس دیدگاه‌ها و تجارب طرف دیگر بحث میسر نبوده است؛ انضمام مصاحبه‌ای با مهندس فاروق كیخسروی ـ یكی از اعضای سابق حزب دموكرات كردستان ـ گام درخور توجهی است كه در این زمینه برداشته شده، ولی طبیعتاً نمی‌تواند گویای دیدگاه و تجربه طرف دیگر ماجرا تلقی شود.

همان‌گونه كه اشاره شد سر ریز ناگهانی و بدون مقدمه انبوهی از مسائل حاد اجتماعی و سیاسی ـ ازجمله مسائل و خواسته‌های قومی ـ یكی از ویژگی‌های انقلاب بود و فقدان آمادگی‌های نظری و عملی لازم جهت حل و فصل این‌گونه مسائل نیز به همچنین.

آنچه در درجه اول در بخش مهمی از این مصاحبه‌ها به نظر می‌آید نوعی تمایل مشخص است برای اجتناب از درگیری و تأكید بر حل و فصل مسالمت‌آمیز ماجرا ولی چنانچه تحولات بعدی نیز نشان دادند، نیات حسنه به‌تنهایی كارساز نبودند؛ درحالی‌كه طرف مقابل با تن سپردن به نوعی برداشت ماركسیستی ـ لنینیستی از "حق خلق‌ها در تعیین سرنوشت خویش" در بیان خواسته‌هایش، از حداقل انسجام لازم برخوردار بود، در این سوی بحث، آمادگی نظری لازم برای ارائه راهكارهای لازم درجهت تأمین خواسته‌هایی از این دست در یك چارچوب ملی ـ ایرانی، نشانی به چشم نمی‌خورد. به‌راستی كه انقلاب، ملتی را غافلگیر كرد.

به‌گونه‌ای كه دكتراحمد صدر حاج‌سیدجوادی در آغاز مصاحبه خود بیان داشته‌اند (ص ۴۲) "... درخصوص زندگی اجتماعی كردها بنده به‌هیچ‌وجه وارد نبودم. چون كارم كار قضایی بود و با قضایای اجتماعی برخورد نداشتم..."

تأكید مهندس هاشم صباغیان بر این‌كه "نهضت آزادی ایران هیچ برنامه یا تحلیلی نسبت به منطقه كردنشین نداشت."(ص ۵۰) و حتی تذكر دكترابراهیم یونسی كه خود در سال‌های اخیر با ترجمه مجموعه‌ای از آثار راهگشا، نقش تعیین‌كننده‌ای در ارتقاء كردشناسی ایفا كرده‌اند، بر این كه تا سال ۱۳۵۷ با مقوله قومیت آشنایی جدی‌ نداشته‌اند (ص ۷۶) ... خود گواهی بر این مقوله است.

و این به معنای آن نیست كه در شرایط آن روزگار گروه دیگری از شخصیت‌های طراز اول كشور از چنین دانش و تجربه‌ای برخوردار بودند، ولی امكان طرح و بیان آن را نیافتند؛ به نظر می‌آید محدودیتی كه بدان اشاره شد كلی و فراگیر بود و استبداد و خفقان نظام پهلوی نیز كه در آن هیچ‌یك از مباحث جدی مملكتی امكان طرح و بحث نداشت، میراثی جز این نمی‌توانست برجای گذارد.

یكی دیگر از نكات مهمی كه از انتشار این ویژه‌نامه مستفاد می‌گردد وجه زنده و پویای این‌گونه مباحث است و لزوم و اهمیت بیش از پیش طرح آنها؛ این ویژه‌نامه نیز همانند پاره‌ای از مقالات شماره‌های اخیر چشم‌انداز ایران در بازنگری به نقش و عملكرد سازمان مجاهدین خلق در سال‌های نخست انقلاب، رشته مباحثی را مطرح كرده است كه به‌رغم اهمیت فراوان، تحت‌الشعاع تحولات بعدی و بویژه پیشامد جنگ ایران و عراق به دست فراموشی سپرده شدند.

لزوم و اهمیت بازنگری به این مباحث و تجارب صرفاً یك اهمیت "تاریخی" نیست؛ به‌وضوح روشن است كه خواسته‌ها و مطالباتی كه در آن دوره به صورت مورد بحث مطرح شدند هنوز هم در سطح كشور و بویژه مناطق مرزی كشور مطرح هستند؛ اگرچه صورت طرح مسئله در مجموع دگرگونی شده و وجه میان "ماركسیستی ـ لنینیستی" خود را كم و بیش از دست داده است ولی محتوای آن به‌ قوت خود باقی است گذشته از پیشینه طرح و بحث این نوع خواسته‌ها در ایران و منطقه از جنگ اول جهانی به بعد ـ به‌گونه‌ای كه در مصاحبه آقای هوشمند نیز مورد توجه قرار گرفته است ـ تجربه سال‌های مقارن با پیروزی انقلاب نیز به دلیل یك حضور ملموس و واقعی در خاطره جمعی جامعه، قطعاً نقش مهمی در مباحث پیش روی خواهد داشت. این تجارب را به‌گونه‌ای كه این شماره چشم‌انداز ایران نیز مدنظر داشته است، باید مهم دانست و به بحث گذاشت و امیدوار بود كه در سرریز بعدی این مسائل، برای حل و فصل آنها آمادگی‌ای به مراتب بیش از حسن‌نیت این و آن فراهم باشد.

كاوه بیات

كاوه بیات از محققان تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌آید كه تاكنون به انتشار بیش از ده‌ها جلد كتاب و مقاله در داخل و خارج ایران دست زده و نیز همكاری با مركز معتبر ایران‌شناسی و دانشگاه‌های مطرح جهان در كارنامه تحقیقی او ثبت شده است.