جستجوی ردپای مشکلات روانپزشکی

بر خلاف تصور عموم, واژه چکاپ روانپزشکی چندان درست نیست یعنی چنین چیزی خیلی مرسوم نیست اما نکته مهم آن است که هرگونه ارزیابی تشخیصی یا درمانی فقط باید زمانی انجام شود که شواهد علمی دقیق مبنی بر اثربخشی آن وجود داشته باشد نباید فراموش کرد که هر آزمون آزمایشگاهی درصدی مثبت یا منفی کاذب دارد

بر خلاف تصور عموم، واژه چکاپ روانپزشکی چندان درست نیست یعنی چنین چیزی خیلی مرسوم نیست؛ اما نکته مهم آن است که هرگونه ارزیابی تشخیصی یا درمانی فقط باید زمانی انجام شود که شواهد علمی دقیق مبنی بر اثربخشی آن وجود داشته باشد. نباید فراموش کرد که هر آزمون آزمایشگاهی درصدی مثبت یا منفی کاذب دارد. بویژه انجام تست‌های روان‌شناختی معمولا مثبت و منفی کاذب زیادی دارد و بدون مصاحبه تشخیصی از سوی روانپزشک اعتبار زیادی ندارد و نمی‌تواند در تشخیص یا رد مشکلات روانپزشکی، کارآمدی زیادی داشته باشد.

به جای تجویز تست‌های روان‌شناختی بهتر است افراد از علائم و نشانه‌هایی که نشان‌دهنده اختلال در سلامت روانی است، آگاه باشند و در صورت بروز آن حتما اقدام به مشورت با متخصص کنند. به عبارت دیگر به جای چکاپ روانپزشکی می‌توان خودآگاهی به سلامت روانی را جایگزین کرد.

تشخیص مشکلات اعصاب و روان از طریق مصاحبه

تشخیص در روانپزشکی همچنان متکی بر معاینه و مصاحبه است؛ یعنی هیچ ابزاری بهتر و بیش از معاینه وضع روانی و مصاحبه نمی‌تواند به تشخیص وجود یا نفی مشکل در سلامت روانی فرد کمک کند. متاسفانه این روزها در برخی رسانه‌ها یا گاهی از سوی برخی از همکاران ادعاهایی مبنی بر کارایی روش‌هایی در تشخیص زودرس یا اصطلاحا چکاپ مشکلات روانی و رفتاری شنیده می‌شود که فقط جنبه کاسبکارانه و تبلیغاتی دارد. فراموش نکنید که هیچ روشی کارآمدتر از مصاحبه برای تشخیص مشکلات اعصاب و روان هنوز وجود ندارد.

آیا من به چکاپ روانپزشکی نیاز دارم؟

اما چه نشانه‌ها و علائمی نیاز به ارزیابی روانپزشکی را ضروری می‌کند؟

اگر فردی پیش از این دچار مشکل روانپزشکی شده است این نشانه‌ها مبتنی بر بیماری تشخیص داده شده تعیین می‌شود؛ به این نشانه‌ها اصطلاحا علائم هشدار گفته می‌شود. این نشانه‌ها معمولا همان علائمی است که در تجربه بار اول بیماری نیز تجربه شده است. مثلا اگر در فردی، بیماری افسردگی برای اولین‌بار با اختلال در خواب و کاهش انرژی شروع شده، با تکرار چنین علائمی وی باید به روانپزشک مراجعه کند. اما کسانی که سابقه اختلال تشخیص داده شده ندارند قاعده کلی این است که علائم و نشانه‌های تغییر در وضع روانی، زمانی به عنوان شواهد اختلال در نظر گرفته می‌شود که برای مدت مشخصی طول بکشد و باعث اختلال در زندگی، شغل و روابط فرد شود.

ریشه‌یابی غم و اضطرابی که طولانی می‌شود

این کاملا معمول و پذیرفته است که در واکنش به خبری بد دچار احساس غم شویم یا در واکنش به تهدید یا موضوعی آزاردهنده نشانه‌های اضطراب در ما آشکار شود. اما اگر این علائم نامتناسب باشد، یعنی بیش از میزان غم یا اضطرابی باشد که به‌طور معمول انتظار می‌رود یا برای مدتی طولانی‌تر از معمول طول بکشد، باید در عادی بودن آن تردید کرد. به‌طور کلی اگر برای مدت زمانی بیش از دو هفته احساس افسردگی یا غم وجود داشته باشد، اضطراب و نگرانی در ساعات زیادی از روز و بیشتر روزهای هفته وجود داشته باشد، باید به فکر مراجعه به روانپزشک افتاد.

گاهی گفته می‌شود که علائمی مانند غم یا اضطراب در شرایطی که فرد دچار مشکلات فراوانی چون تنگناهای اقتصادی یا خانوادگی است طبیعی و قابل انتظار است. باید تاکید کنم که روان ما ظرفیت سازگاری با ناملایمات را دارد و اگر در اثر مشکلی علائم فوق بروز کند و فرد توان انطباق خود را از دست دهد به این معناست که اگر فرد درمان شود، بی‌تردید درباره همان مشکلات توان بالاتری برای حل مساله و کنار آمدن با شرایط خود را دارا خواهد شد.

بیخوابی و تغییر خلق ناگهانی را نادیده نگیرید

نشانه‌های دیگری که در صورت ادامه نیاز است به روانپزشک افراد مراجعه کنند شامل بیخوابی، پرخاشگری و زودرنجی و تحریک‌پذیری می‌شود؛ یعنی اگر فرد حس کند حالت معمول نمی‌تواند خود را کنترل کند و خیلی زود از کوره در می‌رود، بهتر است به فکر ارزیابی وضع روانی خود باشد. بیخوابی، تغییر در انگیزه و لذت نبردن از کار و فعالیت‌هایی که به طور معمول لذت‌بخش بوده است، ناامیدی و فکر کردن به مرگ یا حتی احساس سیر شدن از زندگی و به طور مشخص افکار خودکشی هم علائمی است که نیاز است حتما در صورت بروز با روانپزشک در میان گذاشته شود. به‌طور کلی اگر روابط خانوادگی دچار اختلال شود یا فرد در محیط کار خود چون گذشته خلاق و با انگیزه و کارآمد نباشد، بهتر است به فکر ارزیابی وضع سلامت روان خود باشد.

وسواس؛ علامتی دیگر

رفتارهای تکراری و وسواس‌گونه علامت دیگری است که در صورت بروز نیاز به ارزیابی دارد. در بسیاری موارد افراد این‌گونه رفتارها را به پای دقت، نظم و پاکیزگی خود می‌گذارند. باید توجه کرد هر علامتی که باعث کندی فرد شود، او را از امور مهم دیگر زندگی بازدارد یا به ناخشنودی شخص منجر شود، نیازمند بررسی است.

دوره‌های آسیب‌پذیری روحی را بشناسید

در دوره‌های مشخصی از زندگی توجه به سلامت روان باید جدی‌تر گرفته شود. دوران نوجوانی، بارداری و پس از آن و نیز وقتی که فرد درگیر مشکلات و بحران‌های زندگی می‌شود، همچنین دوران سالمندی از زمان‌هایی است که وجود علائم هشدار بروز مشکلات اعصاب و روان باید جدی‌تر گرفته شود.

فراموش نکنید که در همه موارد ذکر شده ، تائید مشکل روحی و روانی به معنای نیاز به دارو درمانی یا حتی وجود اختلال نیست؛ اما سرنخ‌هایی است که نیاز به ارزیابی را ایجاب می‌کند. تردید نیست اگر درمان در مراحل اولیه ایجاد اختلال آغاز شود نه تنها شدید نخواهد شد، بلکه زودتر بهبود می‌یاید و احتمال عود و بازگشت آن نیز کمتر است.

دکتر امیر حسین جلالی

روانپزشک