سینما و هویت دینی دفاع مقدس

سینمایی را که اکنون در کشور ما خود را موقوف به جنگ کرده است نباید مشمول عنوان کلی «سینمای جنگ» دانست و راستش, اگر جنگ ما نیز از زمره جنگ هایی بود که در این قرون اخیر در کره زمین رخ داده است, بنده خود از نخستین کسانی بودم که از نظر گاهی مخالف با جنگ فیلم می ساختم

سینمایی را که اکنون در کشور ما خود را موقوف به جنگ کرده است نباید مشمول عنوان کلی «سینمای جنگ» دانست و راستش، اگر جنگ ما نیز از زمره جنگ‏هایی بود که در این قرون اخیر در کره زمین رخ داده است، بنده خود از نخستین کسانی بودم که از نظر گاهی مخالف با جنگ فیلم می‏ساختم. در عنوان «سینمای جنگ» هیچ اشاره‏ای به ماهیت دفاع هشت ساله ما در برابر آن جنگِ تحمیل شده وجود ندارد و مسئله به گونه‏ای عنوان می‏شود که تو گویی اگر ما خدای ناکرده هنرمندانی بودیم متوطن در عراق که از قضای روزگار در دوران جانیِ قدرت‏طلبِ تجاوزگرِ کژاندیشی چون صدام تکریتی‏می‏زیستیم، باز هم می‏بایست قادسیه مفتضح و شکست‏خورده صدام را مصداق عنوان «جنگ» بگیریم و حالا بحث کنیم که وظیفه سینمای جنگ چه می‏تواند باشد.

آیا اگر به جای حاج همت(۲) و حاجی‏پور(۳) و کاوه(۴) و علیرضا نوری(۵) و محمد بروجردی(۶) و حاج حسین خرازی(۷) و دیگران، افرادی چون سرتیپ «طالع رحیم الدوری» و «عدنان خیراللّه‏» و «ضیاء توفیق ابراهیم» و «ماهر عبدالرشید» فرمانده تیپ‏ها و لشکرهای جبهه ما بودند و این ما بودیم که مثل بلای ناگهانی بر سر مردم بی‏دفاع غرب و جنوب ایران ریخته بودیم و جنگ را آغاز کرده بودیم، باز هم این بحث‏ها می‏توانست ضرورتی داشته باشد؟

خیر، همه جنگ‏ها بد است مگر جهاد فی‏سبیل‏اللّه‏. و اگر نبود این حقیقت که جبهه‏های ما مسلخ و مقتل عُشّاق بوده است و آوردگاه دلیران حق‏پرستی چون همت و خرازی و دیگران که از مقام خلیفة‏اللهی بشر دفاع می‏کردند، وظیفه سینماگران نیز آن بود که «غلاف تمام فلزی»(۸) بسازند و نظام نیهیلیستی ارتش‏های دنیا را به استهزا بگیرند.

هنر باید راه آسمان را بنمایاند و بالی بلندپرواز باشد برای اعتلای روح و اگر این جنگ نیز، چون دیگر جنگ‏ها، دریچه‏ای بود به جهنم سوزان ددمنشی و سفاکی روح بشر، سینما می‏بایست که جانب انکار بگیرد و هویتی «ضدّ جنگ» بیابد. یعنی این عنوان «سینمای جنگ» عنوان کاملی نیست و بر آن چه مراد ماست دلالتی ندارد و شاید از جانب همان کسانی ابداع شده باشد که این جنگ را هرگز جز از جنبه سیاسی و تاریخی آن ندیدند و در تمام طول جنگ سعی می‏کردند که آن را به محدوده معادلات مرسوم سیاست جهانی بکشانند و «هویت دینی» آن را در قراردادهای سیاسی و روابط بین‏المللی و قطع‏نامه‏های رنگارنگ مستحیل کنند و بالاخره هم از عهده برآمدند. نمی‏خواهم حکم صادر کنم که ما می‏بایست قضاوت‏های بین‏المللی و مناسبت‏های جهانی را به هیچ بگیریم؛ اما این هست که در این جهان که جهانِ حاکمیتِ زورمداران و قداره‏بندهاست، روابط و مناسبات بین‏المللی به گونه‏ای تنظیم شده‏اند که راه را بر هر تغییر و تحول عمده‏ای می‏بندند و بهترین شاهد این مدعا همان است که خود این قداره‏بندهای زورگو نیز وقتی می‏خواهند از طریق خلق‏الساعه کشوری دروغین چون اسرائیل را در قلب جهان اسلام ایجاد کنند، ناگزیر به اقداماتی بیرون از قواعد مرسوم دست می‏یازند.

اسحاق شامیر در جواب یک خبرنگار مجارستانی که از او پرسیده بود: «چرا شما به قطع‏نامه‏های سازمان ملل بی‏اعتنایی می‏کنید؟» با لبخندی دیپلماتیک گفته بود: «اگر ما می‏خواستیم به قطع‏نامه‏های بین‏المللی وفادار باشیم که الان این جا نبودیم!»

شاید بهتر باشد که به جای این عنوان بی‏خاصیتِ «سینمای جنگ» کلمه دیگری بگذاریم که «هویت دینی دفاع مقدس ما» در آن ملحوظ شده باشد و آن گاه بنشینیم و بحث کنیم که حالا سینمایی که بدین موضوع خاص می‏پردازد چگونه سینمایی است و چگونه می‏تواند وظیفه خود را در قبال جنگ تحمیلی ایفا کند.

موضوع هنر جدید ـ به تبعِ غلبه اومانیسم بر عالم جدید ـ «انسان» است و جبهه‏های دفاع مقدس ما تنها عرصه‏ای است که در آن انسان به تمام معنای حقیقی آن ـ یعنی خلیفة‏اللّه‏ ـ تجلی یافته است و بنابراین، هنر انقلاب برای معرفی انسان عصرِ استخلاف که فردای جهان از آنِ اوست ناگزیر است از آن که روی بدین جنگ بیاورد. عصر رُنسانس باتعریف تازه‏ای از انسان آغاز شد و این عصر نیز که «عصر استخلاف بنی‏آدم» است، هم‏اکنون‏باتعریف‏دیگری‏ازانسان آغاز گشته است.

«سینمای انقلاب» عنوانی منفک و مجزا از آن چه اصطلاحا «سینمای جنگ» می‏نامند نیست، چرا که حقیقت انقلاب و باطن آن در طول جنگ تحقق یافته است و بنابراین، سینمای انقلاب چاره‏ای ندارد جز آن که هویت خود را در این دفاع هشت ساله و پیوند معنوی آن با جنگ‏های مقدسِ تاریخ بجوید. پس فیلمی می‏تواند خود را متعلق به این سینما بداند که از همین نظرگاه به جنگ و انسان‏های پرورش یافته در جنگ بنگرد، و اگر نه، چه تفاوتی می‏توان یافت بین فیلم «کلاه سبزها»(۹) «عقاب‏ها» و «پایگاه جهنمی»(۱۰)... جز آن که اولی از لحاظ تکنیکی خوش ساخت‏تر است؟ ... و باز هم روشن است که چه کسی می‏تواند پای در این عرصه سیمرغ بگذارد: آن کس که بال در بال سیمرغ بدان سفر آسمانی رفته باشد، و اگر نه، رئالیسم و نئورئالیسم نیز اقتضا دارند که هنرمند به جنگ چون امری که بالاخره دارای تبعات و آثار اجتماعی است، بنگرد. اگر فیلم «دندان مار»(۱۱) به قوت فیلم «قیصر» از آب در می‏آمد، می‏توانست مصداق خوبی برای این نحوه نگرش ـ رئالیسم به معنای جدید آن ـ باشد و البته تبعات و آثار اجتماعی جنگ ما فقط منتهی به آوارگی و جنگ‏زدگی و فقر و کوپن‏فروشی نیست؛ تزکیه دینی اجتماع ما نیز به معنایی دیگر مدیون جنگ است. منتهی از آن جا که هنرمند جدید خواه‏ناخواه با اگزیستانسیالیسمِ متجدد نسبتی غیرقابل انکار دارد، ناگزیر است از آن که فقط سیاهی‏ها و زشتی‏ها را بنگرد و از زیبایی‏ها غفلت کند. همین است که شما در فیلم «عروسی خوبان» با جماعتی از معلول‏ها و موجی‏های جنگ برخورد می‏کنید، اما حتی با یک صحنه از اعزام چند هزار نفری سپاه محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در خیابان‏های تهران رو به رو نمی‏شوید.

نیاز به توضیح بیش‏تر نیست.

شهید سیدمرتضی آوینی

پی‏نوشت‏ها:

(۱) نظرخواهی، سوره، دوره دوم، ۷ و ۸، مهر و آبان ۱۳۶۹.

(۲) حاج محمدابراهیم همت (۶۳ ـ ۱۳۳۴)؛ فرمانده لشکر ۲۷ محمد رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ـ و.

(۳) علی‏اکبر حاجی‏پور (۶۴ ـ ۱۳۳۰)؛ فرمانده تیپ در لشکر ۲۷ محمد رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ـ و.

(۴) محمود کاوه (۶۵ ـ ۱۳۴۰)؛ فرمانده تیپ ویژه شهدا ـ و.

(۵) (۶۵ ـ ۱۳۳۱)؛ قائم مقام لشکر ۲۷ محمد رسول‏اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ـ و.

(۶) (۶۲ ـ ۱۳۳۳)؛ قائم مقام فرمانده قرارگاه حمزه سیدالشهداء (در غرب کشور) ـ و.

(۷) (۶۵ ـ ۱۳۳۶)؛ فرمانده لشکر امام حسین علیه‏السلام ـ و.

(۸) Full Metal Jacket؛ به کارگردانی استنلی کوبریک، محصول سال ۱۹۸۶، انگلستان ـ و.

(۹) The Green Berets؛ به کارگردانی جان وین، محصول سال ۱۹۶۸، آمریکا ـ و.

(۱۰) به کارگردانی اکبر صادقی، محصول سال ۱۳۶۳.

(۱۱) به کارگردانی مسعود کیمیایی.