هدفی که سیاسی نیست

گزارشی از تولید برنامه «هنگام درنگ»

«هنگام درنگ» برنامه‌ای است که با همت گروه تامین برنامه شبکه یک تولید می‌شود و جمعه‌شب‌ها ساعت ۲۳ به مدت ۵۰ تا ۶۰ دقیقه روی آنتن می‌رود. این برنامه که در سال ۸۹ همزمان با پخش «مختارنامه» تولید می‌شد و به بررسی دوران تاریخی زمان مختار همت می‌گمارد، اکنون و در سری جدید خود مکملی برای سریال «کلاه پهلوی» در روایت تاریخ است و به بررسی وقایع تاریخی این سریال می‌پردازد.

این برنامه به تهیه‌کنندگی حامد شکیبانیا و مجید نادری و کارگردانی علیرضا فرح‌جو تولید می‌شود. مجری این برنامه دکتر موسی حقانی، مدیر پژوهش موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران است. دیگر عوامل سازنده این برنامه عبارتند از حمید علیخان، تصویربردار و سیدرضا قاضی‌زاد، طراح صحنه.

در هر قسمت از برنامه هنگام درنگ که بلافاصله پس از پخش سریال کلاه پهلوی روی آنتن می‌رود، به تناسب موضوع مورد بحث از دو نفر از مورخان معاصر و جامعه‌شناسان که عموما استاد دانشگاه‌ هستند، دعوت به‌عمل می‌آید تا در این برنامه حضور یابند و به تحلیل، توضیح و تشریح موضوع مورد بحث بپردازند. موضوع کلی برنامه هنگام درنگ، بررسی تاریخی و اجتماعی دهه ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ است یعنی همان دوره‌ای که داستان پرونده به آن می‌پردازد. سریال کلاه پهلوی، روایت تاریخ همراه با مقتضیات نمایشی است و هنگام درنگ که بعد از برنامه پخش می‌شود، مسائل تاریخی و اجتماعی اتفاقات خاص تاریخی روایت شده در فیلم را با توضیحات کارشناسان تاریخی به صورت مبسوط مورد بررسی قرار می‌دهد. در این برنامه عموما از تاریخدان‌های معاصر یا جامعه‌شناسانی که در بررسی این برهه تاریخی کارهای تخصصی و پروژه‌های تحقیقاتی انجام داده‌اند، برای بررسی بیشتر تاریخ دعوت به عمل می‌آید. هدف و نگاه در تولید برنامه هنگام درنگ صرفا بررسی بُعد سیاسی تاریخ نیست، بلکه به ابعاد دیگر همچون صنعتی و فرهنگی در آن برهه تاریخی نیز پرداخته می‌شود. آنچه درباره هنگام درنگ باید خاطر نشان کرد این که برنامه قرار نیست به نقد سریال کلاه پهلوی بپردازد و در واقع گفت‌وگویی تاریخی برای تکمیل وقایع رخ داده در آن برهه تاریخی است. یکی از راه‌های شناخت و دسترسی به ویژگی‌های سیاسی و حکومتی هر دوره، بررسی معماری در بناهای شخصی و عمومی، آثار هنری همچون نقاشی و هنرهای تجسمی و... است. معماری خانه‌ها، آب‌انبارها، قصرها و برج و باروها، کاروانسراها و معابد و مساجد هر دوره بیانگر شرایط اقلیمی و فرهنگی آن دولت و چگونگی روابط آن با دیگر کشورهاست. به عنوان مثال در دوره بعضی از سلاطین که کشور به طور مداوم مورد تهاجم بیگانگان قرار می‌گرفته یا از سوی آنها تهدید می‌شده، برج و باروها ساخته و قصرها از دیوارهای بلند و قطور تشکیل شده است.

برعکس در دوره صفویه که کشور ایران از ثبات و آرامش بیشتری برخوردار بوده است، باغ‌ها و بازارها سر برآورده ‌است و هنر، بخصوص هنرهای اسلامی به اوج می‌رسد و ارزش می‌یابد. اما از دوره قاجار که کشور به دست حاکمان خوشگذران می‌افتد، دست بیگانگان به تعرض دراز می‌شود و هنر و معماری غربی با هنر ایرانی درمی‌آمیزد؛ اوج این بیگانگی هنری و فرهنگی در دوره پهلوی است.

هنگام درنگ با درایت و با استناد به مدارک موجود از دوره پهلوی اول، به بررسی پیشرفت و پسرفت‌های هنری، فرهنگی، اقتصادی و... می‌پردازد. عوامل سازنده این برنامه برای پرداخت و بیان هر چه بهتر و کامل‌تر مسائل فوق، دوربین به دست گرفته و میان اقشار مردم در اصناف مختلف می‌روند و مصاحبه می‌کنند. به عنوان مثال برای بسط دادن موضوع معماری در دوره‌های پیشین به میان معماران یا بناهای متبحر می‌روند تا درباره چگونگی معماری و چرایی آن اطلاعاتی گرد آورند و از بقایای بر جا مانده آنها تصاویری تهیه کنند. قرار دادن این بخش در کنار بحث‌های کارشناسانه مورخان و استادان، هنگام درنگ را دلنشین‌تر کرده و بر قدرت تاثیرگذاری و باورپذیری آن می‌افزاید. دکور این برنامه متشکل از یک میزگرد قهوه‌ای رنگ با سه عدد صندلی است؛ گر چه این دکور بسیار ساده و ابتدایی است، اما برای بیننده مطلوب به نظر می‌رسد و شاید این مساله به دلیل سادگی برنامه و ارتباط دوستانه و بدون چالش مجری و کارشناسان برنامه است.

● وجوه پژوهشی آثار تلویزیونی زیر ذره‌بین

شاید در تیتراژ پایانی سریال‌های فاخر تلویزیونی دیده باشید فهرست بلندبالایی از منابعی که در نگارش متن سریال مورد مراجعه و استفاده قرار گرفته به ثبت رسیده است. نکته‌ای که نشان می‌‌دهد برای تولید یک مجموعه تلویزیونی پرهزینه، چقدر پژوهش و مطالعه صورت گرفته است؛ تولید برنامه‌ای که بتواند با نگاهی تصویری به این بخش بپردازد.

«هنگام درنگ» از این بابت برنامه ویژه‌ای است که در آن مخاطب می‌تواند به عنوان یک قاضی بی‌طرف، در جریان آنچه سریال به تصویر درآورده و آنچه در واقعیت یک رویداد تاریخی وجود داشته، قرار بگیرد. همان طور که دست‌اندرکاران برنامه هنگام درنگ در طراحی تولید این برنامه عنوان کرده‌اند هدف، صرفا بررسی بُعد سیاسی تاریخ نیست، بلکه به ابعاد دیگر همچون مسائل صنعتی و فرهنگی در آن برهه تاریخی نیز پرداخته می‌شود.

در واقع، اینجا نقد سریال مطرح نیست، بلکه قرار است رسانه، مخاطب را به مسیری علمی‌تر راهنمایی کند و اقناع مخاطب با شیوه‌ای کلاسیک اتفاق بیفتد. روشی که موجب می‌شود وجوه پژوهشی آثار تلویزیونی، بهتر و واقع‌بینانه‌تر زیر ذره‌بین قرار گیرد.

مریم رها