نقش دین و خانواده در آموزش و پرورش كودك

مهم ترین نكته ای كه توجه ما را به رابطه دین و خانواده جلب می كند آن است كه باورها و احساسات دینی طی دوره كودكی, در محیط صمیمی و منظّم خانواده شكل می گیرد و پرورش می یابد, به گونه ای كه دیدگاه كودك را نسبت به زندگی و رفتار آینده تحت تأثیر قرار می دهد

این نوشتار ترجمه‌ای است از مقاله تربیتی كه در فصلنامه تعلیم و تربیت اسلامی دانشكده اسلامی كمبریج انگلستان نوشته شده است. نویسنده مقاله كه خود عرب تبار است، سعی كرده تأثیرات دو نهاد دین و خانواده را بر تعلیم و تربیت كودك نشان دهد. و بدین منظور، مقایسه‌ای بین تربیت كودك در دوره پیش از اسلام و پس از آن انجام داده است و دستورات پیامبراكرم(صلی الله علیه وآله) در زمینه توجه به پرورش كودكان را بسیار برجسته و مهم جلوه داده است. از رفتار آن حضرت با كودكان به خصوص نوه‌های ایشان امام حسن و امام حسین(علیهما السلام)در اثبات این مهم كمك گرفته است. سرانجام، رفتار محبت‌آمیز والدین در محیط خانواده نسبت به تربیت فرزندان و پرورش روحی و عاطفی آنان مهم تلقی كرده و در اثبات آن، در سیره نبوی مدد جسته و بر علم تبعیض بین فرزندان تأكید نموده است.

مهم‌ترین نكته‌ای كه توجه ما را به رابطه دین و خانواده جلب می‌كند آن است كه باورها و احساسات دینی طی دوره كودكی، در محیط صمیمی و منظّم خانواده شكل می‌گیرد و پرورش می‌یابد، به گونه‌ای كه دیدگاه كودك را نسبت به زندگی و رفتار آینده تحت تأثیر قرار می‌دهد. علاوه براین، باید روشن كرد كه اسلام معیارهای مهمی را برای تشكیل زندگی خانوادگی مبتنی بر بنیادهای سالم و نیز ایجاد فضای معنوی، كه كودك اولین تأثّرات شخصیت‌ساز را از آن فضا دریافت می‌دارد، در نظر گرفته است. این رابطه را می‌توان به شرح ذیل تبیین كرد:

۱. خانواده یك نهاد اجتماعی است كه احساسات مورد اهتمام دین در آن تمركز می‌یابد. واژگانی مانند «خانه» و «خانواده» بیانگر فضای صمیمی و حراست شده‌ای است كه انسان در آن احساس راحتی و آسایش می‌كند. اصطلاح «اِو ـ بارك صاحیبی اُلماك»۱ در زبان تركی، نشان دهنده آن است كه خانه به عنوان یك مكان مقدس پذیرفته شده است. («بارك» در زبان تركی قدیم به معنای پرستش‌گاه است.) در جامعه‌شناسی، خانواده به عنوان نوعی از جامعه دینی تعریف شده كه اعضای آن همانند اعضای بدن با هم‌بستگی واقعی بر محور ارزش‌های معنوی متحدند.

واقعیت این است كه وقتی دو جنس مخالف در اثر تمایلات طبیعی باهم پیوند برقرار كردند، ارتباطی در سطح بالا كه در آن احساسات اجتماعی و اخلاقی متفاوتند، برپایه‌های تنكرد شناختی (فیزیولوژیكی) شكل می‌گیرد. پدر و مادر، كه پیش از این حس همكاری، عشق، وفاداری و اعتماد متقابل با یكدیگر داشتند، با ورود كودك در محیط خانواده، نمودهای جدیدی از عشق ـ مانند دل‌سوزی، حمایت و فداكاری ـ را نیز تجربه می‌كنند كه تمام این نمودهای جدید به خاطر كودكی است كه والدین را به مراقبت عاشقانه از خود و مواجهه با همه مشكلات قادر می‌سازد.

در یكی از احادیث پیغمبر، احساسات مادر نسبت به فرزند از موهبت‌های الهی به انسان شمرده شده است.۲ به عقیده برخی از روان‌شناسان، دل‌بستگی و علاقه‌مندی كودك به والدین از نخستین نشانه‌های عشق و محبت به دین است.

۲. عمق عشق دو جانبه حاكم بر خانواده، این نهاد را مناسب‌ترین محیط برای دین می‌سازد، تا آن‌كه به جای خواسته‌های خودپسندانه، به وسیله خواسته‌های اصیل و عالی پشتیبانی و دنبال شود. اگرچه در یادگیری انسان محدودیت سنّی وجود ندارد، ولی شكی نیست كه سال‌های اول زندگی در یادگیری بسیار مهم است; زیرا كودك باورها، نگرش‌ها و رفتارهای اساسی را در همان سال‌های نخستین فرا می‌گیرد. به گفته برخی از روان‌شناسان، شیوه زندگی كودك تا چهار یا پنج سالگی، چنان عمیق شكل می‌گیرد كه پس از آن، عوامل بیرونی نمی‌تواند آن شیوه را تغییر دهد.

كوتاه سخن آن‌كه زندگی كودك در چنین محیط پرمهر و محبتی نقش مهمی در شكل‌گیری نوع شخصیت او دارد; شخصیتی كه با انواع عشق و محبت نوع دوستانه، با خوش‌بینی به زندگی می‌نگرد; یعنی گرایش‌های عالی همانند گرایش‌های اجتماعی و دینی را به فعلیت می‌رساند.

مهر و محبت بین پدر و فرزند رابطه متقابل دارد و فقط با مهر و محبت می‌تواند به شكوفایی برسد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) به شخصی كه محبت به فرزند را به دیده تعجب می‌نگریست، فرمودند: «كسی كه نشانه‌ای از مهر و محبت در او مشاهده نشود، دوست داشتنی نیست.»۳

اسلام آن نوع زندگی را كه بر محور نیازهای تنكردشناختی، شهوت‌ها و تمایلات زودگذر تمركز یافته است، به عنوان سطحی از زندگی حیوانی می‌پذیرد، اما پیغمبر(صلی الله علیه وآله) در این زمینه می‌فرمایند: هدف دین شكل دادن آن سطح از زندگی است كه بالاتر و ظریف‌تر از سطح تنكردشناختی است.

این‌گونه زندگی اخلاقی، گرایش‌های طبیعی انسان را از بین نمی‌برد، بلكه آن‌ها را محدود و هدایت می‌كند. ایمان واقعی انسان به خدا از یك سو و شیوه زندگی پایدار، جامع و هدفمند از سوی دیگر، نتایج امیدبخشی پدید می‌آورد كه فرد را به برخورد صمیمانه با دیگران قادر می‌سازد; یعنی در واقع، شیوه‌ای اخلاقی را در زندگی ایجاد می‌كند كه در آن، ایمان به خدا نقشی پویا و واقعی دارد.

در حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه وآله) ارتباط اعتقادی و عاشقانه با خدا این‌گونه بیان شده است: «اگر شما به خدا ایمان نداشته باشید، نمی‌توانید به بهشت بروید، و اگر مهر و محبت نداشته باشید، ایمان به خدا نیز نخواهید داشت.»۴ در یكی از آیات قرآن، به این موضوع تصریح شده كه انسان برای عبادت آفریده شده است.»۵ «عبادت ـ به مفهوم فراگیر آن ـ شامل بسیاری از اعمال و رفتارهایی است كه نسبت به مخلوقات دیگر انجام می‌دهیم. در واقع بسیاری از كارهایی كه ملزم به انجام آن هستیم، بخشی از گذران یك زندگی اخلاقی است. كسی كه در درون خود وجود مطلق (خداوند) را احساس كند، خواهد توانست نشانه‌های خداوند را در خود و طبیعت بیابد. این شناخت به او كمك می‌كند تا تمام ارزش‌ها و قابلیت‌های فطری خود را شكوفا سازد.

همان‌گونه كه از قرآن استفاده می‌شود، خانواده‌ای كه با ازدواج مرد و زن شكل می‌گیرد، برای به فعلیت رساندن و پرورش دادن توانایی‌هایی انسان و تكامل وی، بستر اجتماعی پرباری را همراه با مهر و محبت و روابط متقابل پدید می‌آورد. از این‌رو، نخستین تجربه‌های خانواده به كودك كمك می‌كند تا به تدریج از زندگی خود محور طبیعی‌اش به سوی زندگی جمعی حركت كند و عضو جامعه‌ای گردد كه در ارزش‌های مشترك‌آن سهیم‌است.همچنین‌شخصیت‌كودك،كه‌او را ازدیگران‌متمایزمی‌كند،درمحیط‌خانواده‌شكل می‌گیرد.

خلاصه آن‌كه هدف حقیقی دین پرورش احساسات عالی و مهر و محبت اجتماعی انسان‌هاست. پدر و مادر در محیط خانواده نخستین مراجع صلاحیت‌دار و نمونه‌هایی هستند كه كودك ارزش‌های اساسی و رفتارهایی را كه روش زندگی او را شكل خواهد داد، از آن‌ها فرا می‌گیرد.

۳. بنا به گفته روان‌شناسان، در كودك، نوعی ظرفیت فراگیر و گرایش فطری به دین وجود دارد. خانواده باید گرایش كودك به دین را، كه از همان سال‌های اولیه زندگی آغاز می‌شود، هماهنگ با عقاید خود هدایت كند. گرایش كودك به دین بیش‌تر با عوامل بیرونی بروز پیدا می‌كند. كودك درباره مفهوم واژه‌ها و عبارت‌های دینی، كه در محاورات روزانه می‌شنود، پرسش‌هایی مطرح می‌كند و به رفتارها و مراسم دینی، كه مشاهده می‌كند، توجه دقیق دارد. ممكن است بعضی از كودكان در این مسیر، پا را فراتر گذارده، درباره تولد، مرگ، اهمیت زندگی و امثال آن پرسوجو كنند.

در حقیقت، اشتیاق كودك به یادگیری و علاقه والدین به آموزش باهم تلفیق می‌شوند. علاقه‌مندی و دل‌سوزی والدین نه تنها نیازهای روانی كودك را تأمین می‌كند، بلكه پدر و مادر را در انتقال باورها و ارزش‌های خود به كودك نیز ترغیب می‌نماید. از این‌رو، در مدتی كه كودك از نظر جسمی تحت حمایت قرار دارد، مقرراتی كه او را به داشتن روابط عادی در محیط اجتماعی قادر می‌سازد، فراگرفته خواهد شد. در آن زمان، ذهن كودك به عنوان یك عضو گیرنده عمل می‌كند; زیرا هنوز توان فكری او در زمینه پندارها و نقد و بررسی‌ها رشد نكرده است; هر چه به او گفته شود، می‌پذیرد و بیش‌تر نگرش‌ها و رفتارهای والدین را به صورت ناخودآگاه تقلید می‌كند.

پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) اهمیت خانواده را در شكل‌دادن گرایش دینی كودك گوشزد نموده‌اند، اما رشد دینی كودك به دلیل فقدان ژرف‌نگری در احساسات اولیه دینی او به وقوع نمی‌پیوندد. طبق فرموده پیامبر(صلی الله علیه وآله)درست همان‌گونه كه صاحب حیوان با داغ زدن بر آن به تولد نوزاد سالم او آسیب می‌زند، والدین هم ممكن است با آموزش باورها و ارزش‌های غلط به كودك، مانع رشد فطری وی شوند.

همان‌گونه كه از مطالب گذشته دریافتیم، اسلام محتوا و روشی از تعلیم و تربیت ارائه می‌دهد، كه برای رشد گرایش فطری كودك به دین راه همواری را فراهم می‌سازد. از آیات قرآن كریم، كه در این زمینه نازل شده، یك مطلب به روشنی استفاده می‌شود: روح انسان باید با همان سرشتی كه خدا مردم را بر آن سرشته است پرورش یابد. آفرینش خدا تغییرپذیر نیست. این است همان دین پایدار، ولی بیش‌تر مردم نمی‌دانند.۶

نویسنده: سلاحتین پارلادیر

پی‌نوشت‌ها

* ‌این مقاله ترجمه‌ای است از فصلنامه تعلیم و تربیت اسلامی، انگلستان، دانشكده اسلامی كمبریج، ۱۹۹۵ م، ۱۳۶۰، ش ۱

۱ ev- bark Sahibi Olmak.

۲ Muslim, Abu¨l - Husayn muslim b. al - Hajjaj, Al- yami, al sahih , tawbah,

۳ وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۰۲

۴ Muslim, Iman, P.۹۳, ۹۴

۵ ذاریات: ۵۶

۶ روم: ۳۰

۷ آل عمران: ۱۴

۸ یوسف: ۵۲

۹ وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۰

۱۰ Ibid, tawban, ۲۲

۱۱ نحل: ۵۸ـ ۵۹

۱۲ نحل: ۵۹

۱۳ كهف: ۴۶

۱۴ تحریم: ۶

۱۵ Ibid, fadail, ۵۱

۱۶ Ibid, Masajid, ۳۳

مترجم: محمد احسانی

منبع:ماهنامه معرفت ، شماره ۵۷

---