مشهد شهر بهشت

گوشه هایی از حرم امام رضا ع که کمتر دیده شده اند در مجموعه ی حرم مطهر رضوی, نقاط تاریخی, دیدنی و زیارتی بسیاری وجود دارند که اغلب در پرتو زیارت امام هشتم ع کمتر از سوی زائران و مجاوران مورد توجه قرار گرفته اند

گوشه‌هایی از حرم امام رضا(ع) که کمتر دیده شده‌اند در مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی، نقاط تاریخی، دیدنی و زیارتی بسیاری وجود دارند که اغلب در پرتو زیارت امام هشتم(ع) کمتر از سوی زائران و مجاوران مورد توجه قرار گرفته‌اند. هرچند نخستین هدف گردشگرانی که به مشهد می‌آیند، زیارت بارگاه منور امام رضا(ع) است و هر کس حتی اگر به قصد زمانی کوتاه راهی این شهر شود، این مهم را فراموش نمی‌کند اما برخی جنبه‌های تاریخی، گردشگری و زیارتی ناب شهر مشهد، در سایه‌ی نورانی علی بن موسی الرضا(ع) تاکنون کمتر به چشم زائران و مجاوران آمده است.

نخستین چیزی که مشمول این کم ‌توجهی شده است، اتفاقاً بیشترین قرابت را با بارگاه منور رضوی دارد و بخشی از هویت آن را تشکیل می‌دهد. مجموعه بناهای تاریخی داخل حرم امام هشتم(ع) و معماری مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی از بناها و معماری‌های شاخص دوران اسلامی شامل سلجوقیان، خوارزمشاهیان، تیموریان، صفویان، افشاریان و قاجاریه در ایران است که تاکنون چه از سوی شهروندان مشهدی و چه از سوی افرادی که به قصد زیارت به این شهر می‌آیند، کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

جای جای حرم مطهر رضوی با تاریخ قرین است و در گوشه گوشه‌ی آن شاهکارهای معماری به چشم می‌خورد. کاشی‌کاری‌ها، آیینه‌کاری‌ها، رواق‌ها، محراب‌ها، مقرنس‌ها و زاویه‌ها که در طول تاریخ با نهایت ظرافت و زیبایی خلق شده‌اند، سعی دارند روح خسته و درمانده‌ی انسان را به کانون هستی پیوند زنند. سبک‌های گوناگون معماری و تاریخی پیرامون روضه منوره ازجمله مهمترین بخش‌های درخور توجه، می‌توان روضه‌ی منوره را نام برد که جدای از به کارگیری هنرهای گوناگون با نهایت هنرمندی، بخش‌های تاریخی نیز در آن به چشم می‌خورد. دو متر بالاتر از کف حرم، سنگ‌های مرمر سفید به عرض ۲۰ سانتی‌متر قرار دارد و پس از آن معرق‌کاری ظریفی به ارتفاع ۹۲ سانتی‌متر و با استفاده از کاشی‌های قدیمی ممتاز و نفیس سنجری نقش بسته است که هنوز به خوبی پابرجاست.

این کاشی‌ها که دارای ابعاد هنری منظم و هندسی است و آیات، احادیث و اشعاری با خطوط رقاع، ثلث و اسلیمی برجسته بر روی آن نوشته شده است، تاریخ‌های ۵۰۰، ۵۱۲، ۵۳۸، ۶۱۲ و ۷۶۰ هجری قمری را دربر می‌گیرد. این کاشی‌های ممتاز در پیش روی مبارک و رواق دارالحفاظ قرار دارد و با عمر ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال از قدیمی‌ترین کاشی‌های دوران اسلامی است. علاوه بر این محراب‌ها نیز قدمتی ۸۰۰ ساله دارند و به جز کاشی‌کاری، چند کتیبه با خط کوفی و ثلث برجسته دیده می‌شود.

آینه‌کاری روضه منوره نیز در نوع خود جالب توجه است و به آن "قطار آیینه" گفته می‌شود. این آینه‌کاری به عهد قاجار و تولیت مرحوم میرزا صادق قائم مقام نوری و سال ۱۲۷۵ ه‍.ق بازمی‌گردد. در ابتدای آیینه‌کاری سقف، کتیبه‌ی آینه به عرض حدود ۸۰ سانتی‌متر و خط ثلث "علی‌رضا عباسی" خطاط معروف عهد صفویه، سوره‌ی مبارکه‌ی جمعه را به صورت گچبری دربر دارد که در زمان قاجار، روی آن نیز آیینه‌کاری شد. نقاط تاریخی اطراف روضه منوره مسجد بالاسر حضرت رضا(ع) نیز که پس از روضه‌ی منوره قدیمی‌ترین بنای مجموعه‌ی حرم است و در غرب بقعه منوره قرار دارد، در سال ۴۲۵ هجری قمری توسط ابوالحسن عراقی معروف به "دبیر" از رجال دوره‌ی غزنویان ساخته شده است.

هرچند طلاکاری گنبد و مناره‌های حرم مطهر رضوی پس از انقلاب اسلامی به طور کامل بازسازی شده است، اما کتیبه‌های موجود در مناره‌ها تاریخی است که به طور مثال مناره‌ی کنار گنبد معروف به گلدسته شاهرخی، دارای کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته و مربوط به سال ۱۱۴۲ ه‍.ق است و در مناره‌ی روبه‌روی آن نیز کتیبه‌هایی با تاریخ ۱۱۴۵ و ۱۱۴۶ ه‍.ق دیده می‌شود. رواق‌ها، اوج هنر متعالی در محیطی بسته رواق‌ها نیز به همراه هنرهای فراوان به کار رفته در آنها بخش گسترده‌ای از حرم مطهر رضوی را به خود اختصاص داده‌اند که از جمله تاریخی‌ترین آنها، می‌توان رواق دارالحفّاظ ویژه‌ی مراسم قرائت قرآن در جنوب روضه منوره و رواق دارالسیاده در غرب و جنوب غربی روضه منوره را نام برد که هر دو به بانو گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری منسوب هستند. از دیگر رواق‌های تاریخی و درخور توجه، می‌توان به رواق‌های گنبد حاتم خانی در شرق روضه منوره، رواق گنبد الله وردی خان در شمال شرقی آن، توحیدخانه و دارالفیض در شمال و دارالشکر در شمال غربی آن اشاره کرد.

دارالشرف، دارالضیافه، دارالسیاده، دارالسلام، دارالسرور و دارالعزه نیز دیگر رواق‌های تاریخی هستند که بازسازی‌های گسترده‌ای نیز در آن‌ها صورت گرفته است. دارالذکر، دارالزهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه، دارالاجابه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالحکمه، دارالکرامه، دارالحجه، شیخ طوسی، شیخ حرعاملی و امام خمینی دیگر رواق‌های مجموعه حرم رضوی است که در ۵۰ سال اخیر و اغلب پس از انقلاب اسلامی ساخته شده‌اند. در این میان رواق "دارالحجه" به جهت تزیینات معماری هنرمندانه و شکوهمند و دارا بودن نزدیک ترین مکان به مضجع شریف امام رضا(ع) از اهمیت خاصی برخوردار است. جلوه‌ی سبک‌های هنری و معماری زیبای دوران‌های مختلف در صحن‌ها از دیگر نقاط حرم علی بن موسی‌الرضا(ع) که دارای معماری قابل توجه و تاریخی است می‌توان به صحن‌ها اشاره کرد. صحنه انقلاب اسلامی یا کهنه، قدیمی‌ترین صحن این مجموعه است که در شمال روضه‌ی منوره قرار دارد. این صحن دارای چهار ایوان "طلای نادری" در جنوب، ایوان "عباسی" در شمال، ایوان "ساعت" در غرب و ایوان "نقاره خانه" در شرق است.

تزیینات ایوان‌های صحن کهنه، یکی از شاهکارهای چشم‌نواز حرم است که آن طور که باید مورد توجه زائران نبوده است. این صحن که نیمه‌ی جنوبی آن به دست امیرعلی شیرنوایی درسال ۸۷۵ ه‍.ق. و نیمه‌ی شمالی آن توسط شاه عباس صفوی ساخته شده است، در سال ۱۰۹۵ ه‍.ق به طور کامل توسط شاه عباس دوم تعمیر شد و در سال‌های پس از انقلاب نیز ضمن تعویض سنگ کف، سردرها و ایوان‌های آن مرمت شد. ایوان طلا قدیمی‌ترین ایوان صحن است که در عهد شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد و در ۱۱۴۵ ه‍.ق مجدداً توسط نادرشاه طلاکاری در آن صورت گرفت. این ایوان از زیباترین طرح‌های معماری ایرانی است که مقرنس‌ها انبوه طلا بر زیبایی و شکوه آن افزوده است. ایوان غربی یا "باب طوس" نیز مربوط به عهد صفویه است که خط محمدحسین مشهدی و علیرضا عباسی، کتیبه و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه‌ی آن هر بیننده‌ای را مجذوب می‌سازد. "باب طبرسی" یا ایوان شمالی نیز از شاهکارهای کم‌نظیر کاشی‌کاری به حساب می‌آید و ایوان شرقی مربوط به عصر عباسی که "باب حر عاملی" نامیده می‌شود نیز به قرینه‌ی ایوان غربی ساخته شده و با کتیبه‌هایی شامل آیه‌ی "نور"، سوره‌ی "مزمل"، احادیث و صلوات بر چهارده معصوم مزین گشته است. "سقاخانه" نیز دیگر بنای تاریخی صحن انقلاب است که به سال ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ ه‍.ق ساخته شده و به علت قراردادن پوششی هشت ضلعی و طلاکاری آن توسط شخصی به نام اسماعیل خان، به سقاخانه‌ی اسماعیل طلایی نیز خوانده می‌شود و امروزه در دست مرمت است.

"نقاره خانه" نیز در ضلع شرقی صحن جای گرفته است که در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده است اما نوای نقاره‌ی آن از اواسط قرن نهم هجری (به جز وقفه‌ای از سال ۱۳۱۲ ه‍.ق. تا ۱۳۲۰) تاکنون باقی مانده است. ساعت صحن انقلاب نیز متعلق به ۱۹۵۴ میلادی و ساخت هامبورگ آلمان است که توسط مرحوم عبدالحسن معاون خریداری و به مشهد آورده شد. صحن آزادی یا صحن نو نیز از بناهای دوران فتحعلی شاه قاجار است که دارای چهار ایوان تاریخی "باب السعاده" یا ایوان طلا در ضلع غربی، "باب الحکمه" یا ایوان شمالی، "باب السلام" یا ایوان شرقی و نیز ایوان جنوبی است. این ایوان‌ها نیز دارای خطاطی‌ها، تزیینات و کتیبه‌هایی از دوران قاجار است.

ساعت این صحن نیز ساخت ۱۸۹۳ میلادی در منچستر انگلستان است که کهن‌ترین ساعت حرم مطهر به شمار می‌رود و امین الممالک صدر اعظم ناصرالدین شاه آن را تقدیم آستانه مقدسه کرده است. گفتنی است صحن‌های جمهوری اسلامی، قدس، جامع رضوی، غدیر، کوثر، هدایت و رضوان نیز صحن‌هایی هستند که پس از انقلاب اسلامی ساخته شده‌اند و در این بین صحن جامع رضوی با وسعت ۱۱۷ هزار و ۵۸۴ مترمربع و دارا بودن ۶ مناره‌ی مرتفع بزرگ‌ترین صحن حرم مطهر امام هشتم(ع) محسوب می‌شود. علاوه بر صحن‌ها، بست‌های شیخ طوسی در غرب صحن انقلاب و شیخ حر عاملی در شرق آن نیز که محلی برای آمد و شد زائران است، از بناهای تاریخی و مربوط به عهد صفویه محسوب می‌شود. در مجموعه‌ی حرم مطهر امام رضا(ع) به جز بناهایی که به عنوان بخشی از بارگاه به کار می‌روند، بناهای تاریخی و آیین‌هایی نیز وجود دارد که برای زائران جذابیت‌های فراوانی دارد. به جز ویژگی‌های معماری خود حرم مطهر، بناهای دیگری نیز در این مجموعه وجود دارد که به تنهایی دارای ویژگی‌های برجسته‌ی تاریخی و معماری هستند.

مسجد گوهرشاد، نگین بناهای تاریخی باقیمانده و ارزشمند اطراف روضه منوره معروف‌ترین این آثار، مسجد جامع گوهرشاد است که در سال ۸۲۱ ه‍.ق. توسط قوام الدین شیرازی، معمار معروف ایرانی و به دستور گوهرشاد بانو همسر شاهرخ تیموری و دختر امیر غیاث الدین ترخان، از امرای جغتای، با به کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد. این بنای باستانی با ویژگی و تزیینات خاص به کار رفته در طاق‌ها و مناره‌های بلند و زیبای آن، نمونه‌ی کامل و برجسته‌ی هنر ایرانی محسوب می‌شود که خصوصیات معماری سنتی به تمامی در آن به کار رفته است. ضلع‌های مسجد، همه با کاشی‌های معرق نفیس آراسته شده و در تمام دیوارها و غرفه‌های آن اسماء الهی، آیات قرآن و احادیث دیده می‌شود. کتیبه‌ی تاریخی بایسنقر فرزند گوهرشاد خاتون نیز که از خطاطان بنام عهد تیموری و ایران است، با خط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره که از باشکوه‌ترین ایوان‌های مسجد است، جای گرفته است. محراب نیز با سنگ یک‌پارچه‌ی مرمر هنر آن دوران را به نمایش می‌گذارد و "منبر صاحب الزمان (عج)" نیز در کنار آن قرار دارد. این منبر توسط استاد محمد نجار خراسانی در عهد فتحعلی شاه، از چوب نفیس گردو و گلابی، به شیوه‌ی منبت و بدون به کار بردن میخ در آن ساخته و در ۱۳۲۵ خورشیدی به دست استاد حیدر نیک‌نام گلپایگانی مرمت شد. مدرسه‌ی پریزاد، معماری زیبا و تاریخی اما فراموش شده مدرسه‌ی پریزاد دیگر بنای موجود در حرم رضوی است که در شمال غربی مسجد گوهرشاد جای دارد و به معماری زیبا معروف است اما برای زائران و به ویژه نسل جوان چندان شناخته شده نیست. این مدرسه در عهد تیموریان(قرن نهم هجری) و از بقایای هزینه‌ها و مصالح مسجد گوهرشاد ساخته شده و بانی آن ندیمه‌ی گوهرشاد خاتون بوده است.

این بنا در در عهد صفویه به سال ۱۰۹۱ ه‍.ق توسط نجف قلی خان بیگلر بیگی قندهاری تعمیر و مرمت شد. تزیینات مدرسه شامل نقوش اسلیمی، کاشیکاری و آجرکاری‌های هنرمندانه است که توجه بینندگان را به خود معطوف می‌کند. گفتنی است هم‌اکنون از این مدرسه علاوه بر بازدید معماری آن، به عنوان مرکزی برای پاسخگویی به سوالات دینی و برگزاری حلقه‌های معرفت استفاده می‌شود. هنر عصر تیموری در مدرسه‌ی دو در مدرسه‌ی دو در نیز با نام اصلی "یوسفیه"، در روبه‌روی مدرسه‌ی پریزاد قرار دارد و در سال ۸۴۳ ه‍.ق و عهد شاهرخ تیموری توسط غیاث الدین امیر یوسف خواجه بهادر، از امرای خراسان ساخته شد. تزیینات و کاشی‌کاری‌های این مدرسه‌ی چهار ایوانی با خطوط و نقوش، دیدنی است. این مدرسه نیز مانند پریزاد پس از انقلاب اسلامی بازسازی شد و امروز به عنوان دارالقرآن الکریم فعالیت دارد. آیین‌های حرم مطهر رضوی، جلوه‌ای یگانه و ماندگار در ذهن زائران از دیگر بخش‌هایی که زائران بارگاه رضوی می‌توانند مورد توجه قرار دهند و تاکنون اغلب به صورت گذرا به آن پرداخته‌اند، آیین‌هایی است که در بارگاه ثامن الحجج(ع) برگزار می‌گردد.

این آیین‌ها که قرن‌هاست به صورت روزانه یا در مناسبت‌های خاص انجام می‌شود، جلوه‌های زیبا و معنوی را برای زائران داخلی و خارجی به همراه دارد. آیین نقاره زنی، غبار روبی و شام غریبان معروف‌ترین آیین‌هایی است که در حرم رضوی برگزار می‌شود. در طول سال به جز ایام محرم و صفر، دوبار در شبانه روز نوبت چیان رسمی آستان قدس رضوی به نقاره زنی می‌پردازند. این آیین که از سال ۸۶۰ هجری قمری تاکنون و با نواختن طبل و کرنا با آهنگی خاص ادامه دارد، دقایقی پیش از طلوع و غروب خورشید آغاز می‌شود و با نواختن آخرین ضربه، طلوع یا غروب را اعلام می‌کنند. آیین صفه نیز دیگر مراسمی است که هر روز در دو نوبت نیم ساعت پیش از طلوع آفتاب و بلافاصله پس از نماز مغرب و عشاء در دارالحفاظ یا دارالسلام برگزار می‌شود و در آن خدام و فراشان کشیک روز به تلاوت قرآن کریم و مدیحه‌ی ۱۴ معصوم یا ۱۲ امام از منشآت خواجه نصیرالدین طوسی می‌پردازند.

پس از این مراسم نیز مراسم تحویل کشیک در رواق گنبد حاتم خانی، دارالسعاده یا دارالحکمه برگزار می‌گردد. آیین گل‌آرایی نیز بر اساس سنتی دیرینه هر روز پیش از ساعت ۸ صبح توسط سرکشیک خدام حرم مطهر رضوی انجام می‌شود و طی آن گل‌های چهار گوشه‌ی ضریح با گل‌های تازه جایگزین می‌شوند. بزرگان مدفون در حرم، واسطه‌ی دیگری برای دریافت حاجات همجواری با حضرت رضا(ع) پس از مرگ، از آروزهای همه‌ی عاشقان آن حضرت است و به این ترتیب در نقاط گوناگون حرم رضوی، عالمان بسیاری مدفون هستند. مدفن برخی از این افراد به علت جایگاه معنوی آنان بیشتر شناخته شده است و افراد بسیاری به آنان و کراماتشان اعتقاد دارند. مقبره‌ی شیخ بهایی از علما و معماران دوران عباسی که به سال ۱۰۳۱ ه‌.ق در اصفهان درگذشت در جنوب شرقی روضه منوره و در رواق شیخ بهایی قرار دارد.

آرامگاه شیخ محمد عارف عباسی از عرفای سلسله‌ی ذهبیه در قرن دهم هجری و معروف به پیر پالان‌دوز نیز در جنوب شرقی مجموعه‌ی حرم و ابتدای پایین خیابان، دیگر مقبره‌ای است که به علت کرامات او مورد توجه است. مقبره‌ی شیخ حر عاملی در شمال شرقی مجموعه‌ی حرم نیز که در سال ۱۱۰۴ هجری وفات یافت از دیگر مکان‌های حرم مطهر رضوی است که حائز اهمیت است. هم‌چنین آرامگاه بزرگان و عارفان دیگری مانند شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی، ابونصر سراج، ملاهاشم خراسانی، فقیه سبزواری، آیت الله شیخ محمد تقی آملی، علامه سید جلال الدین آشتیانی، ملاعباس تربتی، علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی، شیخ ابوالحسن شیرازی، شیخ جعفر مجتهدی، استاد کاظم مدیر شانه چی و آیت الله میرزا حسنعلی مروارید نیز در مجموعه‌ی حرم مطهر امام رضا(ع) قرار دارد.

توجه به جلوه‌های دیگر حرم امام رضا(ع) درکنار زیارت، یک ضرورت به این ترتیب باید یادآوری کرد که مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی، علاوه بر زیارت بارگاه امام هشتم(ع) قابلیت‌های کم‌نظیر دیگری نیز دارد که در صورت توجه به آن در کنار زیارت، می‌توان تا حدود زیادی به پویایی زیارت کمک نمود. این قابلیت‌ها بخش‌های گسترده‌ی معماری، هنری و تاریخی را دربر می‌گیرد و در جلوه‌های اجتماعی نیز آیین‌های تاریخی موجود در حرم امام رضا(ع) می‌تواند توجه بسیاری را به خود معطوف سازد که باید بیش از گذشته در جهت شناساندن آنها و توجه دادن زائران به آنها کوشید.

سعید جانفدا