نحوه ی همیاری کارگزاران سازمان آبیاری قنات بلده باغستان

یکی از گسترده ترین شیوه های همیاری در شهرستان فردوس همکاری تشکیلات سازمان ابیاری قنات بلده باغستان می باشد

یکی از گسترده ترین شیوه های همیاری در شهرستان فردوس همکاری تشکیلات سازمان ابیاری قنات بلده باغستان می باشد.

در این سازمان کارها بین مولف،حسابدار ،کیال ،جویبان،سالارو مقنی ها تقسیم میشود علت بوجود آمدن این کارگزاران به خاطر تعداد زیاد مالکین وکمبود منابع آبی میباشد.

در این پژوهش سعی شده است که ابتدا موقعیت جغرافیایی باغستان . سپس به توصیف کارکردکار گزاران سازمان آبیاری قنات بلده باغستان پرداخته شودک همچنین باید متذکر شد که یکی از دلایل عمده تاسیس سازمان آبیاری بلده به خاطر تقسیم درست و حساب شده آب است که به کارهای پیچیده و تخصصی نیازاست . در این صورت لازم است کشاورزان سازمان و نظام سنتی آبیاری را حفظ کنند و در استخدام کاگزاران آب ،با هم همفکری و خودیاری داشته باشند.

● روش تحقیق

در این مطالعه از روش مشاهده ی مستقیم و مصاحبه با کارگزاران سازمان آبیاری قنات بلده استفاده شده

● مشکلات تحقیق

از جمله محدودیتهای تحقیق که دست هر محقق را در دست یابی به اهداف مورد نظر می بندد اطلاعات کاذب یا ناقص بعضی از افراد می باشد . واین اطلاعات ناقص معمولا در محیط های روستایی بیشتر است.

وهمچنین از دیگر محدودیتهای تحقیق در جمع آوری اطلاعات مورد نظر عدم دسترسی آسان به کسانی بود که به حق ظرفیت ذهنی آنان شامل بخشی از اتفاقات سازمان ابیاری بلده بوده است

● جامعه آماری

جامعه آماری مورد نظر این پژوهش مالکین کارگزاران سازمان آبیاری بلده و همچنین مردم روستای باغستان می باشد.

● موقعیت باغستان

روستای باغستان علیا از توابع مرکزی شهرستان فردوس،استان خراسان جنوبی در ۱۵ کیلومتری شمالشرقی فردوس و در مسیر جاده اصلی کرمان.بندر عباس،اصفهان،شیرازویزدبه مشهد ودر فاصله ی ۲۲۰کیلومتری بیرجندو۳۳۰کیلومتری مشهد قرار گرفته است.

● حوادث ووقایع تاریخی

شاه عباس صفوی در مسیر حرکت خود از اصفهان که برای زیارت امام رضا به مشهدرهسپار بود در سال ۱۰۰۹ هجری قمری در تون(فردوس) توقف نمود وشیخ بها در این سفر در رکاب شاه بود به خواسته ی میر تونی و اشاره ی شاه عباس آب را به دو نهر مساوی تقسیم کرد ومدار هر نهر را به هشت شبانه روز گذاشت و هر شبانه روز به۴۸۰ فنجامن تقسیم شد وکل آب نهر دو ۷۲۰۰فنجان می شود واز این مقدار ۳۰فنجان در شبانه روز بابت گم جوی( مقدار آبی که در مسیر هرز می شود

)و حقالتالیف (دستمزدمولف)محاسبه می شود لذا مالکین در یک شبانه روز ۴۵۰فنجان آب را شرب می کنند وبه موجب فرمانی توسط شاه صفوی بهئسال ۱۰۴۲هجری قمری ، ۲۰۵۷ فنجان راوقف اصناف اربعه که شامل علماء ، سادات ، فضلاء و فقرا می شد ، نمود. که اکنون بمام موقوفه صفویه مشهور است ومالکیت این ۲۰۵۷ فنجان وقفی اکنون بر عهده ی اداره اوقاف فردوس می باشد.

اتفاق تاریخی دیگری که در مورد قنات بلده اتفاق افتاده است تغییر مدار آب در بخش ولگار از ۸مدار به ۱۶مدار در شبانه روزکه این اتفاق در سال ۱۳۴۵به علتتوسعهٔ باغهای مذکور و با توافق مالکان آب و زمین صورت گرفته است.

● آب بلده

این آب که از کوههای شرقی فردوس و ازابتدای ورود به باغستان به دو نهر مساوی تقسیم می شود.و شامل ۱۶ قنات و دو چشمه و مقداری آبهای سرگردان است که در سالهای گذشته بر اثرخشکسالی تعدادی از آنها خشکیده است.

این آب شامل ۷۲۰۰ فنجان بوده و در مدار ۸ شبانه روز و در دو نهر آب تقسیم شده که بخش زیادی ازباغات و مزارع روستاهای باغستان علیا وسفلی واسلامیه از این آب مشروب می شود.

تاریخ احداث آن دقیقا مشخص نیست ولی به روایتی به قبل از اسلام بر می گردد و ناصر خسرو در سفر نامه خود آن را به کیخسرو نسبت می دهد.

اما در در نزد عوام پیدایش قنا ت بلده به شخصی به نام طاهر منسوب است که در دوره ی طاهریان زندگی می کرده است و مشهور به طاهر بن عبدالله است که دومین حکمران سلسله ی طاهریان نیز خوانده می شود . گفته می شود که او خدمات زیادی برای قنات انجام داد، از جمله بیشتر قنات های خراسان را لایروبی کرد و مقداری از بیت المال را برای تعمیر و نگهداری قنات ها اختصاص داد . البته تخصیص بودجه برای این کار بدین خاطر بوده که در آن زمان دیگر ایرانیان مجبور به پرداخت جزیه به اعراب نبودند و به خاطر همین در افسانه ها داریم که طاهر آب شناس بوده است .

و آب بلده در ورودی خود به باغستان به دونهر مساوی تقسیم می شود.

● بخش های سازمان آبیاری قنات بلده

الف) زین

روز چهارم مهرماه هرسال تا آخر خرداد سال بعد تداوم دارد و مدار گردش آب به مدت هشت شبانه روز است و تنظیم نوبت اب براساس مدار گردش آب به نسبت سهم سهامداران در هر سال طی مراسم ویژه ای توسط مولف ( نگاهدارنده حساب و کتاب آب ) تعیین می گردد .

ب) ولگار

از اوایل تیر به بعد به مدت ۹۶ روز به علت گرمای زیاد هوا که محصولات به آب بیشتری نیاز دارند، مدار گردش آب به ۱۶ شبانه‌روز یک‌بار تغییر می‌یابد. در این مدت منحصراً آب به آبیاری باغهای میوه اختصاص دارد. این تغییر مدار از ۱۳۴۵ش به علت توسعهٔ باغهای مذکور و با توافق مالکان آب و زمین صورت گرفته است.

● کارگزاران سنتی آبیاری قنات بلده

کار گزاران قنات بلده ی باغستان شامل مولف،حسابدار،کیال، تیره گروجویبان است.

● مولف

مولف از بین اهالی سرشناس انتخاب می شود که در حکم ریس سازمان می باشد. وباید کسی باشد که سمتی غیر از سمت مولف نداشته باشد.مولف به انتخاب سهامداران و زارعان آب بلده انتخاب می شود.تامین هزینه ومخارج آبیاری،پرداخت حقوق و دستمزد اعضا ی سازمان ،ترتیب انجام لایروبی جویبها وکانالهای آب و نظارت برامور حسابداری از جمله وظایف مولف است.

ومدت کارش بستگی به توانایی که از خود نشان می دهد دارد.ومولف قنات معمولا یک نفر سالخورده می باشد . این مولف همیشه کلاه ومندیل (Mandeil) بر سرش می گذارد ودر مراسمها همیشه در بالای مجلس می نشیند و مردم احترام خاصی برای او قایل هستند و بیشتر اوقات اختلافاتی که بین مالکین آب وزمین می افتد توسط این شخص برطرف می شود.و دستمزد مولف آب از طریق حق التالیف ۳۰ فنجان آب بلده که شیخ بهااین مقدار را از ۴۸۰ فنجان آب در یک شبانه روزبابت گمجوی وحق التالیف کسر کرد تامین می شود .

● حسابدار

سازمان آبیاری بلده دارای یک نفر حسابدار است که به انتخاب مولف وتایید سهامداران آب تایید می شود. حسابداری بلده یکی از مسئولیتهای مهم این سازمان به شمار می رود وکاری مشکل وپیچیده است . زیرا نگهداشتن حساب ۷۲۰۰ فنجان آب،در طی سال ونحوه ی استفاده از آن به تفکیک سهامداران ،وحساب دخل وخرج آب با دشوارییهایی مواجه است و ممکن است مدتها یک نفر حسابدار بر سر کار باقی بماند.

حسابدار موظف است ،حساب آب تک تک افراد سهامدار را در دفتر حسابداری نگه داردومسئول جواب گویی در برابر سهامداران باشد .حسابدار باید از تمام نقل وانتقالات آب اعم از اجاره و یا خرید وفروش آن آگاه باشد وآنهارا در دفاتر حسابداری ثبت کند.

و شخص حسابدار زیر نظر مولف انجام وظیفه می کند.

● کیال

امر فنجانداری بر عهده ی کیال می باشد،کیال از افراد مورد اطمینان،مسن به انتخاب مولف تعیین می شود .

تعداد کیالها چهار نفر می باشد،که در هر نهر آب دو کیال مشغول به کار هستند و یک نفر از آنها به استراحت می پردازد ونفر دیگر به شمارش فنجانها می پرداخت تقسیم آب که از سوی کیالها انجام می شد امری مهم و حساس بود .زیرا شمردن تعداد فنجانهای آب که قبلا انجام می گرفت کاری سخت و حساس بود وفنجان کاسه ای مسی بوده که در انتهای آن سوراخی وجود داشته است . این کاسه را در ظرفی بزرگتر و پر آب قرار می داده اند، هربار پرشدن کاسه سه دقیقه طول میکشد واکنون منظور از فنجان در آب بلده مدت زمانی معادل سه دقیقه در آبیاری است . خرجی روزانه کیالها از سوی سازمان آبیاری تامین می شود،که برای هر کیال روزانه پنج سیر گوشت(۲۵۰ گرم) یک من نان( ۲کیلو گرم) وده سیرماست( ۵۰۰گرم) در نظر گرفته می شد.کیالها این مواد را به صاحب باغی که شب برای آبیاری به آن می رفتند می دادند تا برای آنها شام که آبگوشت بود تهبه کنند.وصاحب باغ هنگام آبیاری از کیالها با چای ومیوه

پذیرایی می کند و کیال مورد احترام مردم می باشد.

فعالیت کیالها در ولگار( اول تیر تا سوم مهرماه) می باشد وبعد از آن زمان جای خود را

به سالارها می دهند.علت اینکه به این افراد کیال می گویند به این خاطر است که در اصطلاح محلی آنها وظیفه ی کیل کردن آب را بر عهده می داشتند . واکنون کیالها از ساعت برای سنجش آب استفاده می کنند.

● جویبان

تعداد جویبانها در سازمان آبیاری بلده سه نفر می باشند که به پیشنهاد کیال واز طرف مولف سازمان تعیین می باشند .مدت فعالیت جویبانها در بخش ولگار می باشد.

یکی از جویبانهادر مسیر حرکت آب با موتوریا دوچرخه حرکت می کند که اگر جایی از نهر آب خراب شده باشد تعمیر می کند.

دو جویبان دیگر ،هر یک با یک جوی حرکت می کنند وکار باز وبستن برقها(barqh )را بر عهده دارند .برق یک ورق فلزی در حدود۵۰?۵۰سانتیمتر می باشد که وقتی جویبانها آب را می خواهند وارد یک باغ کنندآن را از جایگاهش برمی دارند تا آب وارد باغ شود و وقتی که می خواهند آب یک باغ راقطع کنند آن را در جایگاه مخصوصش قرار می دهند.

مدت فهالیت جویبانها در بخش ولگار می باشد . وبعد از آن در بخش زین سالارها این کار را انجام می دهند.

خرجی روزانه جویبانها توسط سازمان آبیاری تامین می شودکه شامل پنج سیر گوشت(۲۵۰ گرم) یک من نان( ۲کیلو گرم) وده سیرماست( ۵۰۰گرم) برای هر جویبان می باشد.جویبانهاا این مواد را به صاحب باغی که شب برای آبیاری به آن می رفتند می دادند تا برای آنها شام که آبگوشت بود تهبه کنندوجویبانها شب آبگوشت خود را بر روی تختی که از گل وخشت درست شده و در کنار در ورودی هر باغ می باشد می خورند.ودستمزد آنها از سوی سازمان آبیاری پرداخت می شود.

جویبانها از بیل هایی مخصوص که قسمت فلزی آن به صورت مثلث است استفاده می کنند و بیل مورد نیاز جویبانها توسط سازمان آبیاری تهیه می شود.

● تیره گران

تیره گر به کسی گفته می شد که وظیفه ی گل آلود کردن آب راکه در اصطلاح محلی به آن گلوک کردن(gel?k )آب گفته می شود برعهده داشت .

به دلیل مسافت زیا دی که آب باید بپیماید ( حدودا ۲۵ کیلومتر) برای کاهش میزان نفوذ آب و همچنین کاهش تبخیر آن این کار را انجام می دهند.

تیره گران که دو یا سه نفر هستند در محلی در حدود ده کیلومتری باغستان که محلی کلوخی (kol?xi) ( کلوخزار) است آب را از میان این کلوخزارها می گذرانند تا کلوخها در آب حل شود و آبی که از میان کلوخزارها رد میشود گل آلود می شود.

تیره گران از طرف سازمان آبیاری بلده دستمزد دریافت می کنند و به طور نوبتی فعالیت می کنند . بدین ترتیب که یک الی دونفر سر کار هستند ویکی دو نفر در حال استراحت می باشند. تیره گران از بیل برای هدایت آب به کلوخزارها استفاده می کنند. وبرای درست کردن چای برای خودشان از گدا جوش که یک قوطی از جنس نیکل است استفاده می کنند.وصبحانه نهار وشام تیره گران توسط سازمان آبیاری تامین می شود که صبحانه آنها معمولا پنیر وماست چکیده ونها ر آنها بیشتر وقتها پلو(برنج) وشام آنها آبگوشت می باشد.

● سالار ها

سالارها که در بخش زین کار می کنند وجایگزین جویبانهامی شوند از لحاظ تشکیلاتی شامل یک سالار ودو برسالار است .

که وظیفه اینها رساندن آب به مزارع کشاورزی است وهر برسالار مسئول یکنهر آب می باشد و خود سالار بر کار این دو بر سالار نظارت می کنداینها از طرف سازمان آبیاری بلده دستمزد دریافت می کنند و نهار وشام این افراد بمانند جویبانها توسط سازمان آبیاری تامین می شود و وسیله مورد استفاده سالارها بیل می باشد. سالار در بین مردم جایگاه اجتماعی خاصی دارد وهمیشه مورد احترام اهالی می باشد.

● نتیجه گیری

کمی آب از دیدگاه مردم شناسی سبب شده است که حس تعاون و همبستگی در افراد بوجود آید و آنرا، بین خود طوری تقسیم نمایند که همگی ازآب برخوردار باشند.

وجود جمعیت و مزارع بیشتز و آب اندک ، مشکلاتی بهمراه داشه است در نتیجه یک نوع سازمان همکاری بوجود آمده و در تنظیم و تقسیم آب مردم راراهنمائی کرده است. این سازمانها طوری تنظیم شده بودند که کمتر اختلافی را لاینحل باقی می گذاشت.

واز آنجاییکه این سازمان همکاری توسط خود مردم بوجود آمده است ودولت نقشی در آن نداشته خیلی موفق بوده است.

همکاری در تقسیم آب بلده نه تنها یک ضرورت اجتماعی واقتصادی بوده،بلکه از طریق همیاری در تقسیم آب سازمان همکاری سنتی رابوجودکه قرنها جبروت ودوام داشت واکنون هم نیز دارد.

کسانی که در تقسیم آب صاحب مسند بودند قدرت مدنی زیادی داشتند.

این سازمان بر روی باورهای مردم منطقه تاثیر زیادی گذاشته است.

هر چند ورود شرایط وابزار جدیدبرخی از زمینه های سنتی همیاری را در کشور از بین برده . اما در زمینه ی همیاری کارگزاران سازمان سنتی آبیاری قنات بلده ورود ابزار وشرایط جدید هیچ گونه تاثیری در کاهش روحیه و فرهنگ یاریگری نداشته است.

اسماعیل حجی زاده بهمدی

منابع:

صفی نژاد. جواد . نظامهای آبیاری سنتی در ایران.تهران. موسسه مطالعات وتحقیقات اجتماعی.۱۳۵۹

فرهادی مرتضی.فرهنگ یاریگری در ایران .تهران. مرکز نشر دانشگاهی .۱۳۷۳