جایگاه نجوم, تقویم و گاهشماری در اندیشه تاریخ نگاری مسعودی

علی بن حسین مسعودی مورخ و متفكر نامدار قرن چهارم از نادر مورخانی است كه روش های نوینی را در تاریخ نگاری اسلامی متداول ساخت و با تلفیق دانش تاریخ و جغرافیا, پیوندی استوار میان این دو كه در واقع پیوند میان زمان و مكان بود ایجاد كرد

دو ویژگی بارز تاریخ نگاری وی یكی ابداع و توسعه روش های نوین در تاریخ نگاری اسلامی و دیگری ایجاد پیوند و نزدیكی میان دانش تاریخ با علوم عقلی بود. در مورد اول, وی روش های قیاسی, كمی و تطبیقی و مشاهده و تجربه را به كار بست و در مورد دوم نیز تلاش كرد تا ضمن توسعه حوزه دانش تاریخ, پیوند عمیقی میان تاریخ با جغرافیا, نجوم, كلام, فلسفه و در كل, علوم عقلی ایجاد كند و تاریخ را به صورت یك دانش تحلیلی و عقلی مطرح سازد. این دو رویكرد به وی كمك كرد تا ضمن نقادی در حوزه تاریخ, به بیان علت و معلولی حوادث پرداخته و در علت وقایع و اتفاقات و اخبار و روایات تاریخی به چون و چرا بپردازد و به كنه حوادث و پدیده های انسانی و طبیعی نزدیك شود. هدف وی از كاربرد علوم عقلی در تاریخ, كمك گرفتن از این علوم در ثبت و ضبط دقیق تر حوادث و بیان علت آن ها و نیز تعیین صحت و سقم روایات تاریخی و وقایع اتفاقیه بود. زمان, تقویم, گاه شماری و نجوم برای مسعودی از جمله علوم و ابزارهای علمی بودند كه می توانست معیارهایی برای نقد اطلاعات تاریخی باشد. وی با استفاده از اطلاعات و رصدهای دقیق منجمان و مراجعه به زیج ها و تقویم های آن ها توانست روند گاه شماری حوادث و اخبار را پیگیری كند و ضمن بررسی روایات و اخبار راویان و مخبران, به ضبط و ثبت دقیق حوادث بپردازد و پاره ای از اشتباهات و انحرافات تاریخی را از همین طریق مشخص سازد. از این رو, از جمله ویژگی های تاریخ نگاری وی, توجه به عنصر زمان بویژه در رویدادهای بزرگ است; رویدادهایی كه مبنای شمارش سال و ماه قرار گرفته و حوادث روزگاران بر مبنای دوری و نزدیكی آن ها نگاشته و یا روایت می شده اند. اشراف و احاطه وسیع وی بر تاریخ اقوام و ملل مختلف و تطبیق دادن تاریخ و حوادث تقویم این ملل برای تعیین تاریخ دقیق رویدادهای آن ها, حل اختلافات تاریخی مورخین و روایات متفاوتشان را در پی داشت. وی برای حل تضاد در روایت های مختلف تاریخی, به نجوم و تقویم روی آورد. توجه او به تقویم و تاریخ دقیق رویدادها باعث شد تا با مقایسه تقویم های معروف و مبدإهای مختلفی كه ملل معروف جهان آن ها را مبنای تاریخ خود قرار داده اند, به نكاتی دست یابد كه مورخین پیش از وی چندان به آن ها اهمیت نمی دادند. كاربرد روش تطبیقی تقویم ها بر اساس اطلاعات دقیق نجومی منجمان به وی امكان داد تا برای تشخیص صحت و سقم اطلاعات, به نقادی اطلاعات پیشینیان در مورد تاریخ اقوام و ملل و مدت زمامداری و سرنوشت تاریخی آنان بپردازد و با عرضه دو نوع اطلاعات بر یكدیگر, بهترین و نزدیك ترین روایت به واقعه و رخداد را برگزیند. دانش و اطلاعات وسیع وی از تاریخ اقوام و ملل و دقت نظرش در ثبت حوادث باعث شد كه دوران های مختلف تاریخی را با هم تطبیق دهد و با عرضه تقویم های اقوام مختلف و مقایسه تاریخ سلطنت امرا و ملوك با تقویم ها و مبدإ تاریخ ملت ها, به نقد تقدم و تإخر حوادث و در نتیجه, صحت و سقم آن ها بپردازد. او تقویم های مختلف یونانی, رومی, ایرانی, هندی, بابلی, سریانی و عربی را به دقت مورد مطالعه قرار داد و مدت زمان حكومت شاهان و سلسله ها را دنبال كرد و ضمن مقایسه آن ها با یكدیگر, به انحرافات تاریخی و اشتباهاتی كه در كار مورخان پیشین روی داده و یا روایاتی كه به دلیل كم دقتی وارد تاریخ شده بود پی برد. هم چنین ضمن مقایسه تقویم اسكندری, یونانی و رومی با تقویم پادشاهان ایرانی در عصر ساسانی, آشكار ساخت كه مدت سلطنت پادشاهان اشكانی بیش از آن بود كه در تواریخ رسمی ایران باستان بویژه در تقویم های ساسانی آمده است; زیرا سوء استفاده دولت ساسانی برای تداوم بقای خویش باعث شده بود كه آنان دست به تحریف تاریخ بزنند و روحانیت زردشتی با همدستی شاهان پارسی قسمتی از تاریخ سلطنت عهد اشكانیان را به صورت اسرارآمیزی حذف نمایند, زیرا بیم آن داشتند كه پیش گویی های مذهبی پیامبرشان زردشت در مورد پایان سلطنت و چگونگی زوال ملك و دین آن ها باعث شود كه مردم با نزدیك دیدن فرجام سلطنت ساسانیان از حمایت آن دست بكشند; به همین جهت, روحانیت زردشتی و شاهان ساسانی در یك اقدام هماهنگ و سری, با حذف قسمتی از تاریخ در صدد بودند كه مردم را به تداوم سلطنت ساسانی امیدوار سازند. مسعودی با دقت در تقویم های ایرانی و تاریخ اسكندری, این راز را برملا نموده و دروغ بودن و انحراف یك دوره تاریخ را روشن ساخت. وی در مورد علت اختلافات ایرانیان با سایر اقوام در تقویم و تاریخ اسكندری آورده است كه:

(قضیه این است كه زردشت پسر اسپیتمان در ابستا كه به نظر ایرانیان كتاب آسمانی است گفته است كه پس از سیصدسال ملكشان آشفته شود و دین به جا ماند و چون هزار سال تمام شود دین و ملك با هم برود و زردشت به طوری كه از پیش ضمن خبر او در همین كتاب گفتیم, در ایام پادشاهی كی بشتاسب پسر لهراسب بوده است و اردشیر پسر بابك پانصد سال و ده چند سال پس از اسكندر به پادشاهی رسید و ممالك پراكنده را فراهم كرد و متوجه شد كه تا ختم هزار سال در حدود دویست سال مانده است و خواست دوران ملك را دویست سال دیگر تمدید كند, زیرا بیم آن داشت وقتی دویست سال پس از وی به سر رسد مردم به اتكای خبری كه از پیغمبرشان از زوال ملك داده, از یاری و دفاع آن خودداری كنند و بدین جهت از پانصد و ده و چند سالی كه مابین او و اسكندر فاصله بود در حدود یك نیم آن را كم كرد و بقیه را از قلم بینداخت و در مملكت شایع كرد كه استیلای او بر ملوك الطوایف[ منظور اشكانیان] و كشتن اردوان كه از همه ایشان مهم تر بود و سپاه بیشتر داشت به سال دویست و شصتم پس از اسكندر بوده و تاریخ را بدین سان وانمود و میان مردم رواج داد. بدین جهت میان ایرانیان و اقوام دیگر اختلاف افتاد و تاریخ سال های ملوك الطوایف نیز به همین جهت آشفته شد. ))(۱). آثار و تإلیفات نجومی مورد استفاده مسعودی در تاریخ نگاری

توجه مسعودی در به كارگیری روش های تحلیلی و كمی و تطبیقی باعث شد كه به تقویم, گاه شماری, ریاضی و نجوم علاقه ویژه ای نشان داده و از این علوم در تقویت تاریخ نگاری خویش مدد بجوید و آثار علما, دانشمندان, منجمان, ریاضی دانان و سازندگان زیج های معروف را مورد استفاده قرار داده, آن را در خدمت تاریخ بگیرد و حتی به عنوان یكی از معیارهای قابل اعتماد برای نقد تاریخ و روایات و اخبار تاریخی به كار گیرد. علاقه وی به این علوم, از كثرت آثاری كه در تواریخ خود از آن ها یاد كرده است مشخص می شود. او در كار خود آثار منجمان, ریاضی دانان و تقویم سازانی چون بطلمیوس, اسحاق كندی, ابن منجم احمدبن طیب سرخسی, ماشإالله منجم, ابومعشر منجم, محمدبن موسی خوارزمی, محمدبن كثیر فرغانی, ثابت بن قره حرانی, محمدبن جابر بتانی, اقلیدوس و دیگران را مورد استفاده قرار داده است.مسعودی در ((مروج الذهب)) و ((التنبیه و الاشراف)) از بسیاری از آثار عظیم ملل جهان و تمدن اسلامی در هیإت و نجوم, ریاضی, تقویم و گاه شماری یادكرده است. عمده ترین منابعی كه وی آن ها را مورد مطالعه قرار داده و یا با این آثار آشنایی داشته و در تاریخ نگاری خود به آن ها توجه نموده عبارتنداز:

۱. سندهند;

۲. اركند;

۳. ارجیهذ;

۴. المجسطی, كه مجموعه ای از رصدهای بطلمیوس می باشد;(۲)

۵. كتاب الزیج, تإلیف بطلمیوس;(۳)

۶. كتاب الزیج و القصیده, از محمدبن ابراهیم فزاری در علم هیإت و نجوم;(۴)

۷. كتاب الزیج فی نجوم, تإلیف حسین بن منجم;(۵)

۸. آثار محمدبن كثیر فرغانی منجم درباره نجوم و هیإت, بویژه كتاب الفصول الثلاثین;

۹. علم الفلك و النجوم, از بطلمیوس;(۶)

۱۰. القانون فی النجوم, اثر ثاون اسكندرانی كه از پادشاهی اسكندر پسر فلیپ مقدونی درباره منشإ تقویم آغاز شده است;(۷)

۱۱. المدخل الكبیر الی علوم النجوم, اثر ابومعشر منجم كه اثری عظیم در علم نجوم بوده و بخشی از آن به تإثیر كواكب و نجوم و اجرام سماوی بر انواع مختلف حیوانات و طبیعت سخن به میان آمده است;(۸) ۱۲. رساله یعقوب بن اسحاق بن صباح الكندی درباره اكسیر و جیوه تحت عنوان ابطال دعوی المدعین صنعه الذهب و الفضه;

۱۳. مجموعه رصدهای ابرخس.

كاربرد نجوم و تقویم و گاه شماری در اندیشه تاریخ نگاری مسعودی

یكی از جلوه های تفكر عقلی و تحلیلی مسعودی در تاریخ نگاری عبارت از تلاش در جهت وارد كردن عناصر فكری دانش تقویم و نجوم به حوزه تاریخ و تاریخ نگاری و پیوند دادن علوم نجوم, جغرافیا و ریاضی با تاریخ بود. از نظر مسعودی تعیین دقیق حدود وقایع و حوادث تاریخی و زمان وقوع آن ها صرفا از طریق روایت های راویان و یا نقل شفاهی امكان پذیر نیست. به همین دلیل, او دستاوردهای علمای علم نجوم و محاسبات دقیق آنان را كه مبتنی بر جنبه های عقلی و قابل قبول بود مورد مطالعه قرار داده و در تدوین تاریخ خویش از آن ها بهره گرفت. وی در حوزه گاه شماری و تقویم نگاری, جهت ذكر روزشمار حوادث در تعیین مبدإ وقوع آن ها و نیز مبدإ تاریخ اقوام و ملل مختلف, از فعالیت های منجمان و ستاره شناسان و ریاضی دانان و صاحبان محاسبات دقیق و زیج ها و رصدهای مختلف بهره گرفت. بدین سان او برای جلوگیری از اشتباه در ذكر مبدإ و تقویم, علاوه بر استفاده از نقل راویان و نظر مورخان و اهل تاریخ, از دیدگاه منجمان و اهل تقویم نیز استفاده كرد و بر اساس تطبیق و مقایسه این دو دیدگاه است(۹) كه او در كتاب ((مروج الذهب)) و در فصولی كه به مختصری از تاریخ جهان پرداخته اطلاعات دقیقی به دست می دهد. با مراجعه به آثار منجمان این نكته روشن می شود كه صاحبان زیج های مختلف معمولا فصل یا فصولی از آثار خویش را به تعیین مبدإ تاریخ و تقویم های رایج و معروف زمان خود اختصاص داده و به بیان شیوه تبدیل تقویم ها و مقایسه آنان پرداخته(۱۰) و مدخل سال ها و ماه ها و آغاز روز, هفته و سال را بر اساس تقویم های مختلف هجری شمسی, هجری قمری, سلوكی و یونانی, یهودی, قبطی, یزدگردی, رومی, سغدی, هندی, چینی و ایغوری ذكر كرده اند. مسعودی برای دقت در نگارش تاریخ, بسیاری از این رصدها و زیج های مختلف مانند زیج حبش بن عبدالله, زیج محمدبن موسی خوارزمی, زیج سند هند, زیج ممتحن, زیج شاه, و... را مورد بررسی قرار داد. هم چنین اظهار نظرهای علمای معروف را در مورد خسوف, كسوف, علت چرخش فصول, سردی و گرمی هوا, چرخش ماه, خورشید و شب و روز را مورد مطالعه قرار داد.(۱۱) وی در این ارتباط به رساله ثابت بن قره حرانی اشاره دارد.(۱۲)

---