نظام سیاسی شیعه در اندیشه شیخ مفید

در این نوشته نظام سیاسی مبتنی بر ریاست سلطان عادل و خاستگاه, شرایط, اختیارات و وظایف و چگونگی تداوم آن را در عصر غیبت بر اساس دیدگاه شیخ مفید مورد بررسی قرار می دهیم

نظام سیاسی به مثابه مجموعه روش‏ها و ابزارهای یك جامعه برای ساماندهی زندگی سیاسی و شكل‏دهی به آن، در دیدگاه فقهی - سیاسی علمای شیعه در قالب نظام امامت و ولایت مطرح گردیده است. شیخ مفید نظام سیاسی مطلوب شیعه را در چارچوب ریاست امامی عادل بر امور دینی و دنیوی ترسیم كرده و بهترین الگوی این نظام را در عصر غیبت، ولایت از سوی فقهای مأذون از سوی امام و جامع الشرایط دانسته است. واژه‏های كلیدی: نظام سیاسی، سلطان عادل، ولایت فقها و تعامل مردم و حاكمان.قرن سوم و چهارم هجری به دلیل شرایط خاص سیاسی و فرهنگی حاكم بر جهان اسلام، نقطه عطفی در حوزه دانش سیاسی مسلمانان محسوب می‏گردد. در این دوره، شیعیان به سبب فضای باز سیاسی و فرهنگی ناشی از ضعف عباسیان و نفوذ امیران آل بویه در بغداد، برای اولین بار به عرصه رقابت فكری و عقیدتی آزاد با دیگر فرقه‏های اسلامی وارد شدند و با جمع‏آوری احادیث و تحلیل‏های شیعی از تاریخ سیاسی اسلام و بازبینی اندیشه‏های فقهی و كلامی، به نضج و گسترش دانش سیاسی شیعه پرداختند. شیخ مفید (۳۳۶ - ۴۱۳ه .ق)، از متكلمان و فقیهان برجسته شیعه در این دوره، در پایه‏گذاری و رشد دانش سیاسی شیعه در قالب كلام و فقه سیاسی و فراهم ساختن زمینه برای تفریع اندیشه‏ورزان بعدی شیعه، نقشی كلیدی و اساسی داشت. این مقاله، ناظر بر اندیشه‏های فقهی - سیاسی ایشان در زمینه نظام سیاسی مطلوب شیعه می‏باشد.

تعریف نظام سیاسی‏

نظام سیاسی به روش ویژه یك جامعه برای زندگی سیاسی و شكل‏دهی به آن، پسندهای اخلاقی، شكل حكومت و روح قوانین سیاسی حاكم بر جامعه اطلاق می‏شود.۱ بر این اساس، می‏توان مجموعه آرا و نظریه‏های فقهی و كلامی عالمان شیعه را در تبیین روش و سبك نظام‏دهی سیاسی به زندگی شیعیان و شكل‏دهی به آن و قوانین و مقررات مربوط به زندگی جمعی آنها و چگونگی حكومت و شكل‏دهی آن، تلاشی در جهت توصیف نظام سیاسی شیعه تلقی كرد.

ضرورت نظام سیاسی‏

از نظر شیخ مفید، واژه «امامت» به معنای خلافت، امارت و سلطنت، در تبیین نظام سیاسی شیعه و بیان ضرورت و انواع آن نقش محوری دارد، زیرا با امامت و ریاست است كه مكلفان به صلاح و رستگاری دست یافته، از فساد و تباهی نجات می‏یابند، جنایتكاران تأدیب می‏شوند، گناهكاران توبه می‏كنند، گمراهان اصلاح می‏شوند، جاهلان تعلیم داده می‏شوند، غافلان آگاه می‏گردند، گمراهی‏ها تحذیر می‏شود، حدود اقامه می‏گردد، احكام میان اهل اختلاف اجرا می‏شود، امیران بلاد نصب می‏شود، مرزهای بلاد اسلامی ایمن می‏گردد، اموال مردم محافظت می‏شود و كیان اسلام مورد حمایت قرار می‏گیرد.۲ همه این‏ها همان نظام‏دهی سیاسی به جامعه مسلمانان است كه عقلا در هر جامعه انسانی لازم و ضروری دانسته‏اند.۳

با این بیان، روشن می‏شود كه اساسی‏ترین دلیل شیخ مفید برای ضرورت یك نظم سیاسی در جامعه، همان صلاح و فساد مسلمانان است كه به اعتقاد وی، با اجرای قوانین اسلام به دست یك رئیس عادل تأمین می‏گردد.۴

انواع نظام سیاسی‏

از نظر شیخ مفید، در جامعه اسلامی برای تأمین صلاح و رستگاری مردم وجود نظام سیاسی ضرورتی مسلّم است، چه به واسطه سلطان عادلی محقق شود - كه مطلوب‏ترین وجه است - و چه به واسطه سلطان غیر عادلی تحقق یابد - كه از باب اضطرار قابل قبول است. بر این اساس، نظام سیاسی در یك تقسیم‏بندی كلی به دو صورت قابل تصور است: یكی، نظام سیاسی مبتنی بر امامت و ریاست سلطان عادل و افراد منصوب یا مأذون از سوی ایشان و دوم، نظام سیاسی مبتنی بر امامت و ریاست سلطان جائر و ولات ایشان.۵ در این نوشته نظام سیاسی مبتنی بر ریاست سلطان عادل و خاستگاه، شرایط، اختیارات و وظایف و چگونگی تداوم آن را در عصر غیبت بر اساس دیدگاه شیخ مفید مورد بررسی قرار می‏دهیم.

نظام سیاسی مطلوب

مطلوب‏ترین نظام سیاسی از نظر شیخ مفید، نظام مبتنی بر ریاست و امامتِ كسی است كه از سوی خداوند - عزّوجلّ - مبعوث شود۶، احكام الهی را اجرا كند، حدود الهی را برپا دارد و شریعت آسمانی را نگه داشته، مردمان را بر اساس آن تأدیب و سیاست كند.۷ در این نظام، ریاست چنین فردی مقدم بر هر كس دیگر بوده و اطاعتش بر همگان واجب است.۸ بالاترین مصداق این گونه نظام سیاسی، نظامی است كه پیامبری در رأس آن قرار گرفته باشد. نظام مطلوب پس از پیامبر، نظام مبتنی بر ریاست امام عادل (سلطان عادل، ناظر بر امور مسلمانان و حاكم اسلامی) است: «امام كسی است كه ریاست عامه مردم در امور دینی و دنیوی، به نیابت از پیامبر به او واگذار شده است».۹ امام جانشین پیامبر در اجرای احكام، اقامه حدود، حفظ شریعت و تأدیب و سیاست مردمان است.۱۰ اولین مصداق چنین نظامی از منظر شیخ مفید، نظام حكومتی امام علی‏علیه السلام است.۱۱ امام پس از امام علی‏علیه السلام، با روی كار آمدن معاویه و یزید همواره جباران بنی‏امیه، بنی‏مروان و بنی‏عباس بر مسلمانان حاكم شدند و مردم نیز تا قدرت و ریاست را در آنان جمع دیدند، اطاعتشان كردند و حتی از اولیای الهی و سلاطین عادل، كامل، حكیم و عالم روی‏گردان شدند، از این رو نظام سیاسی مطلوب شیعه مصداقی پیدا نكرد.۱۲ طبق نظر شیخ مفید در زمان حاضر نیز برترین نظام سیاسی، نظامی است كه امام زمان(عج) در آن، والی خلق در جمیع امور دینی و دنیوی باشد، اما از آن جا كه آن حضرت به دلیل كثرت دشمنان و قلت ناصران و یا به دلیل مصلحت دیگری از نظرها پنهان است‏۱۳ و نظام سیاسی مبتنی بر حضور ایشان محقق نشده، از چندین طریق باید زندگی سیاسی شیعیان را در عصر غیبت ایشان نظام داد: یكی، از طریق تقیه و مدارا با سلاطین حاكم و دیگری، از طریق مراجعه به فقهای عادل و مأذون از سوی امام زمان(عج). از نظر شیخ مفید، تمامی اختیارات امام (عج) به فقهای عادل و مأذون از سوی ایشان تفویض شده و آنها در صورت تمكّن می‏توانند به نیابت از سوی ایشان متولی همه اختیارات آن حضرت باشند.۱۴ خاستگاه مشروعیت نظام سیاسی مطلوب

یكی از سؤال‏های اساسی در بررسی نظام‏های سیاسی، منشأ مشروعیت قدرت سیاسی در آن نظام و چگونگی پذیرش حاكمان از سوی مردم و اطاعت از دستورهای صادره شده آنها می‏باشد. شیخ مفید درباره منشأ قدرت و مشروعیت دستورهای پیامبر اكرم‏صلی الله علیه وآله و ائمه معصوم‏علیهم السلام می‏گوید: «پیامبر از سوی خداوند - عزّوجلّ - ثابت الطاعهٔ است و لذا، نیازی به بیعت یا اختیار و انتخاب از سوی دیگران ندارد»۱۵ و اطاعت از او بر همه واجب است.۱۶

---