بررسی وضعیت کیفی کتابخانه های دبیرستانی شهر اصفهان

بررسی وضعیت کیفی کتابخانه های دبیرستانی شهر اصفهان از لحاظ مدیریت, نیروی انسانی, بودجه, منابع, و فضا و جایگاه این کتابخانه ها در بدنه آموزش و پرورش در سال تحصیلی ۸۵ ۱۳۸۴

● چکیده

پژوهش حاضر وضعیت کیفی کتابخانه های آموزشگاهی ( دبیرستانی) شهر اصفهان را از لحاظ مدیریت، نیروی انسانی, بودجه، منابع، و فضا و جایگاه این کتابخانه ها در بدنه آموزش و پرورش در سال تحصیلی ۸۵ - ۱۳۸۴مورد بررسی قرار داده است. جامعه آماری این پژوهش ۱۵۰ دبیرستان دولتی عمومی فعال شهر اصفهان می باشد.تعداد ۵۰كتابخانه آموزشگاهی به روش نمونه گیری تصادفی ساده - ۵ دبیرستان پسرانه و ۵ دبیرستان دخترانه از هر ناحیه - از نواحی پنجگانه شهر اصفهان، انتخاب و با روش پیمایشی مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار این پژوهش یک پرسشنامه محقق ساخته است كه بین مدیران دبیرستانها توزیع گردید .اطلاعات حمع آوری شده، با استفاده از نرم افزار آماری spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. مهمترین یافته های پژوهش نشان داد که : ۷۰ درصد کتابخانه های آموزشگاهی کتابدار ندارتد. کتابداران ۳۰ درصد باقی مانده از نیروهای مازاد آموزش و پرورش و یا از مربیان پرورشی هستند. ۴ درصد این کتابداران دارای تحصیلات کتابداری می باشند.

بیشتر موضوعات کتابهای این کتابخانه ها مذهبی و کمترین آنها ورزشی هستند. ۴۸ درصد این کتابخانه ها کمتر از ۵۰ متر مربع و ۴۲ درصد بین ۵۰ تا ۱۰۰ متر مربع مساحت دارند.۷۰ درصد کتابخانه های مدارس در تابستان بسته هستند. ۸۰ درصد این کتابخانه ها قادر به برطرف نمودن نیازهای اطلاعاتی دانش آموزان و دبیران بطور کامل نیستند. کتابخانه های آموزشگاهی تحت پوشش سرانه پرورشی بوده و آئین نامه اجرائی و بودجه مستقلی ندارند. این کتابخانه ها در ساختار تشکیلاتی آموزش و پرورش نقش حاشیه ای دارند. در انتها پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت این کتابخانه ها ارائه گردیده است.

● مقدمه

هدف آموزش و پرورش، پرورش فكر و اندیشه و توسعه ذهن انسان ها است، تا در شرایط گوناگون بهتر بیاندیشند، بهتر زندگی كنند و رفتار و كردار مناسب و مفید برای خود و جامعه داشته باشند.آموزش و پرورش انسان، ریشه در گذشته های دور دارد و آموزش و پرورش امروزی، حاصل تجربه ها، اندیشه ها، دانش ها، سنت ها و عبادت های انسانهاست .امروزه كتابخانه های آموزشگاهی ضمن وابستگی به نظام آموزشی از اهمیت خاص در آموزش نوین برخوردارند. گسترش بی امان دامنه دانش و افزایش روزافزون مواد كتابی و غیر كتابی، و پیدایش انواع ابزار و وسایل نوین اطلاعاتی سبب شده است تا زمان ما را « عصر اطلاعات » یا « عصر ارتباطات » نام گذاری كنند. بنابراین، معلم امروزی، نیازمند دسترسی به منابع و اطلاعات گوناگون و فراوان است. ( مجیدی ، ۱۳۸۲، ص ۱۷)

آموزش یك بعدی كه فقط به حفظ و یادگیری چند كتاب درسی محدود شود نمی تواند كمك چندان موثری باشد. امروز هیچ برنامه آموزشی كامل شمرده نمی شود مگر اینكه علاوه بر مطالعه كتاب های درسی، برنامه ریزی مناسب برای استفاده دانش آموزان از مجموعه های غیر درسی نیزوجود داشته باشد، بطوری كه دانش آموزان بتوانند به كمك مربیان خود با استفاده از مجموعه كتابخانه نقش فعال و پویایی در آموزش و یادگیری داشته باشند.

كتابخانه های آموزشگاهی نقش حیاتی در آموزش دارند و می توانند به حمایت كامل از برنامه های آموزشی بپردازند و در حقیقت این كتابخانه ها باید به عنوان آزمایشگاه یادگیری تلقی شوند و همگام با پیشرفت های قرن بیست و یكم پویایی داشته باشند.( مرتضوی ، ۱۳۷۹) پویایی نظام آموزشی کشور در گرو بهره گیری از کتابخانه های آموزشگاهی در نقش یک ابزار آموزش است. در این پژوهش سعی گردیده، قضیه از جنبه مدیریتی بررسی گردد. ابتدا باید مدیران و مسئولان آموزش و پرورش را نسبت به اهمیت وجود این کتابخانه ها آگاه نمود، تا دربرنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها و تخصیص بودجه و نیروی انسانی متخصص به این کتابخانه ها با دید بازتری بنگرند.

● بیان مسئله

.اهداف یك نظام آموزشی خوب آماده كردن افرادی برای ایفای نقش موثر در جامعه است .كتابخانه تلاش میكند تا اهداف مدرسه را پیش ببرد.هدف یك كتابخانه خوب مدرسه، آن است كه به عنوان نیرویی در افزایش كیفیت آموزشی مطرح گردد.در همه دوره ها و مقاطع تحصیلی، كتاب به عنوان ابزاری كه پاسخگوی پرسشها و گره گشای مشكلات است، باید به فراوانی و نیز بر پایه سیاستی كه بر تمامی مراكز آموزشی حاكم باشد، از طریق كتابخانه های مناسب در اختیار آموزندگان قرار گیرد. ( کومار، ۱۳۷۳) به رغم تاثیر مهمی كه كتابخانه های آموزشگاهی می توانند در جریان آموزش وپرورش داشته باشند، هنوز فلسفه وجودی و نقش و وظائف آنها در بدنه نظام آموزش و پرورش کشورمان بدرستی تعیین نشده است. مسئولین آموزش و پرورش ما به کتابخانه های مدارس به عنوان پدیده ای جنبی می نگرند که حداکثر نقش آن به پر کردن اوقات فراغت دانش آموزان محدود می شود و بر اساس همین نگرش برای آن سرمایه گذاری می کنند. در كلیات طرح نظام جدید آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران، مصوب شورای تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش، اصولی که به صراحت از وجود کتابخانه های آموزشگاهی صحبت کند و جایگاه آن را در پیاده سازی مجموعه ای از اهداف و سیاست های آموزش و پرورش بیان کند به چشم نمی خورد..(بهمن آبادی ،۱۳۷۱). طبق آمار و شواهد، وضعیت نابسامانی در كتابخانه های موجود به چشم می خورد. در برخی مدارس كتابخانه قفسه كتابی است كه در دفتر مدرسه، نمازخانه، و یا در راهرو و یا زیر پلكان قرار دارد و اكثر ساعات قابل بهره گیری نیست.( خسروی،۱۳۷۳) وضعیت موجود کتابخانه های آموزشگاهی کشور ما از لجاظ کمی و کیفی اصلا رضایت بخش نیست و این کتابخانه ها خواسته یا ناخواسته رشد نکرده و تاثیر محسوسی در روند یادگیری نداشته اند. یکی از دلایل مهم این امر وجود نقصان در نظام فعلی آموزش و پرورش کشور است).بهمن آبادی ، ۱۳۷۱)

درنظامهای آموزشی کشورهای پیشرفته، به کتابخانه آموزشگاه بهای فراوان داده، و ازآن به درستی در راه پیشبرد اهداف آموزش و پرورشی خویش استفاده می کنند. کتابخانه های مدارس، بخش جدایی ناپذیر از نظام آموزشی آنان به حساب می آیند.( بهمن آبادی ، ۱۳۷۱)

● اهمیت و ضرورت موضوع

امروزه نقش کتابخانه های آموزشگاهی ، گسترش مفهوم آموزش و ایجاد انگیزه در دانش آموزان برای مطالعه و تحقیق است و از آنجا که ذهن فعال دانش آموز سوالاتی مطرح می کند که کتابهای درسی قادر به پاسخگویی به آنها نیستند، بنابراین نیاز به کتابخانه های آموزشگاهی غنی یک ضرورت اساسی است. تفكر خلاق زاییده و محصول آموزش و پرورش خلاق و پویا ست. فرد متفكر، خلاق و نوآور می اندیشد جستجو می كند و به پدیده های تازه و بدیع دست می یابد. نوجوانان و جوانان ما باید چگونه اندیشیدن را بیاموزند نه اندیشه را، زیرا یكی از هدفهای تعلیم و تربیت رشد و شكوفایی استعدادهای كودكان، نوجوانان و جوانان كشور است كه از طریق كاوشگری و تحقیق و تفكر خلاق و كاری می تواند تحقق یابد. هر مدرسه ای كه بنواند با برنامه ریزی های دقیق كوتاه و دراز مدت به طریقی مبتكرانه دانش آموزان یا دانش پژوهان خود را به سمت خود باوری و خود شناسی كه در نهایت همان خداشناسی است سوق دهد و خلاقیت و ابتكارات آنها را به ظهور برساند و آنان را در قبال جامعه و مملكت خود مسئولیت پذیر نماید و از انحرافات بری سازد که همان دستیابی به جامعه ای پویا است توانسته است به اهداف اصلی خود برسد. چنین مدرسه ای قدرت تفكر و اندیشیدن و توانایی تصمیم گیری را در دانش آموزان ایجاد و تقویت می نماید و به فناوری و تكنولوژی آموزشی و توسعه مهارتهای علمی و انسانی توجه ویژه دارد.( حج فروش ، ۱۳۸۴) امروزه آموزش به شكل یك خط مستقیم كه در یك طرف آن معلم و در طرف دیگر آن دانش آموز قرار گرفته باشد معنی ندارد، بلكه آموزش به شكل مثلثی است كه رئوس آن را دانش آموز، معلم و كتابخانه تشكیل می دهند و برای بررسی در مورد نحوه كار هر راس لازم است فعالیت و روشهای دو راس دیگر در ارتباط تعاملی مطالعه شود.( مرتضوی ،۱۳۷۹) همچنین كتابخانه های آموزشگاهی به دلیل موقعیت سنی مراجعه كنندگان خود كه در دوران فعال نوجوانی و جوانی هستند می بایست بتوانند به صورت چشمگیر با برنامه های متنوع و جذاب خود هر روز مشتریان بیشتری را جلب نمایند. یكی از وظایف كتابخانه های آموزشگاهی عادت دادن دانش آموزان به مطالعه است، این عادت رفته رفته و با تكرار به صورت یك خصلت ماندگار تبدیل خواهد شد.

آشنایی با استفاده از كتابخانه و در نهایت رفتار اطلاع یابی و چگونه بدنبال جواب گشتن و به اصطلاح آموزش سواد اطلاعاتی باید از همان دوران ابتدایی بتدریح به دانش آموزان آموزش داده شده وتا مراحل آخر دبیرستان جزو ا هداف اساسی آموزش قرار گیرد.

● اهداف پژوهش

هدف این پژوهش بررسی وضعیت کیفی کتابخانه های دبیرستانی شهر اصفهان از لحاظ مدیریت، نیروی انسانی, بودجه، منابع، و فضا و جایگاه كتابخانه های آموزشگاهی در بدنه آموزش و پرورش در حال حاضر، و نمایاندن اهمیت وجود این کتابخانه ها درنظر مسئولین آموزش و پرورش میباشد تااز این طریق در برنامه ریزی ها، تصمیم گیری ها، و بودجه بندی ها به این كتابخانه ها بها داده وآنها را تقویت نمایند.

● پرسش های اساسی

۱) وضعیت موجود كتابخانه های آموزشگاهی شهر اصفهان چگونه است؟

۲) آیا کتابخانه های آموزشگاهی شهر اصفهان به تنهایی قادر به برطرف نمودن نیاز های اطلاعاتی دانش آموزان و معلمان هستند؟

۳) آیا تدریس کتابهای درسی به تنهایی می تواند در پیشبرد اهداف آموزش و پرورش موثر باشد؟

۴) کتابخانه های آموزشگاهی تا چه میزان در ترغیب و تشویق دانش آموزان به مطالعه موثرهستند؟

۵) جایگاه كتابخانه های آموزشگاهی در ساختار تشكیلاتی آموزش و پرورش كجاست؟

● روش پژوهش و جامعه آماری

پژوهش حاضر از نوع پیمایشی است. جامعه آماری آن، تعداد ۱۵۰ كتابخانه آموزشگاهی مدارس دخترانه و پسرانه دوره متوسطه عمومی شهر اصفهان میباشد.

● روش نمونه گیری

تعداد۵۰ كتابخانه آموزشگاهی به روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب گردیدند. بدین صورت كه ۵ دبیرستان پسرانه و ۵ دبیرستان دخترانه از هر ناحیه از نواحی پنجگانه شهر اصفهان، مورد بررسی قرار گرفتند. انتخاب نمونه ها بگونه ای بوده است كه نواحی برخوردار و غیر برخوردار شهر، در جامعه آماری این پژوهش قرار بگیرند.

● ابزار گردآوری اطلاعات

ابزار این پژوهش یك پرسشنامه محقق ساخته است كه بین مدیران دبیرستانها توزیع گردید. این پرسشنامه از۵۳ سوال بسته و ۱ سوال باز، تشكیل گردید. همچنین از شیوه تماس تلفنی ، مصاحبه حضوری و مشاهده عینی نیز استفاده شده است.

ربابه صمدی علی نیا

کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی كتابخانه مركزی دانشگاه اصفهان

دكتر فرشته سپهر

عضو هیات علمی دانشكده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

دكتر اشرف السادات بزرگی

عضو هیات علمی دانشكده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

منابع و مآخذ

۱. آذرنگ، عبدالحسین.( ۱۳۷۷) " ماییم و کتاب و بس " . کتاب و جامعه، تهران سروش.

۲ . آسایش، شهین. (۱۳۵۶)"مقایسه کتابخانه های دبیرستانی ایران (تهران) و بریتانیا". پایان نامه (کارشناسی رشد) کتابداری ، دانشگاه تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی.

۳. اشرفی ریزی، حسن(۱۳۸۴)." جایگاه کتابخانه های آموزشگاهی در عصر اطلاعات" فصلنامه کتاب،

۴. ایران. وزارت آموزش و پرورش. ستاد اجرایی تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش(۱۳۶۷.)" طرح کلیات نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران مصوب شورای تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش". تهران : وزارت آموزش و پرورش.

۵. بهمن آبادی، علیرضا.) (۱۳۷۱. " جایگاه کتابخانه های آموزشگاهی در نظام جدید آموزش و پرورش"، فصلنامه کتاب.

۶ . حج فروش ، احمد (۱۳۸۴)" توسعه نوآوریهای آموزشی، رسالت آموزش و پرورش". ماهنامه پژوهش. تهران : وزارت آموزش و پرورش. سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.

۷ . حری، عباس. (۱۳۷۱) . آیین گزارش نویسی. تهران: دبیرخانه هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور.

۸ .خسروی ، فریبرز.(۱۳۷۰ )”. بررسی وضعیت کتابخانه های دبیرستانی سراسر کشور و ارائه راه حل برای پویایی آنها”. پایان نامه (کارشناسی ارشد) کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه تربیت مدرس.

۹. (۱۳۷۱) " اهداف کتابخانه های آموزشگاهی". رشد معلم.

۱۰. (۱۳۷۳)..کتابخانه های آموزشگاهی ایران: بررسی کتابخانه های مدارس و وضعیت نگرش دانش آموزان به کتاب، تهران: موسسه فرهنگی صالحین.

۱۱.(۱۳۷۸ ). " سوادآموزی اطلاعاتی در مدارس" فصلنامه کتاب .

۱۲. ۱۳۸۱))" مقدمه ای بر آسیب شناسی مطالعه در کشورهای جنوب" فصلنامه کتاب.

۱۳ . سازمان آموزش وپرورش استان اصفهان، معاونت پژوهش و برنامه ریزی و منابع انسانی(۱۳۸۴)، گروه طرح و برنامه، خلاصه ای از آمار آموزشگاه، کلاس، دانش آموز، کارکنان در دوره های تحصیلی ۸۴-۸۵ اصفهان.

۱۴. سرمد، ز ، بازرگان، ع، حجازی. (۱۳۷۶) روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران : سپهر،.ص ۱۷۱

۱۵ . سیف، علی اکبر. ( .(۱۳۷۵ روشهای اندازه گیری و ارزشیابی آموزشی.، تهران : دوران.

۱۶. سینایی، علی. (۱۳۷۹). مجموعه سازی در کتابخانه ها، جلد اول : انتخاب مواد کتابخانه ای.تهران: سمت.

۱۷ . صدیق بهزادی، ماندانا).. (۱۳۷۹ چكیده نامه پایان نامه های كتابداری و اطلاع رسانی،تهران : كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران؛ مركز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی.

۱۸. علومی، طاهره “.(۱۳۵۸ ). بررسی كتابخانه های دبیرستانی تهران و ارائه پیشنهادهایی برای گسترش و توسعه آنها. “ پایان نامه ( کارشناسی ارشد) کتابداری و اطلاع رسانی، دانشگاه تهران، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، ____________ .۱۹ (۳۷۷۱). اداره کتابخانه. .تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت.(

۱۹. کومار کریشان، (۱۳۷۳). سازمان کتابخانه. ترجمه مریم امین سعادت، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

۲۰. مجیدی، موسی.( ۱۳۸۲) راهنمایی برای ایجاد و گسترش کتابخانه های آموزشگاهی، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، انتشارات مدرسه. نقل از فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۱، ج ۱، ۱۷۹-۱۸۱

۲۱. مرتضوی، ناهید. (۱۳۷۹)" اهمیت و نقش کتابخانه های آموزشگاهی در آموزش" فصلنامه کتاب.

۲۲. واسمن، آن. م. (۱۳۸۴) . گام های نو در ارائه خدمات کتابداران مدرسه ها نوشته ترجمه دکتر مهردخت وزیر پور کشمیری و شایسته خزائلی ، تهران : دبیزش.

منابع اینترنتی : ۲۳. http://database.irandoc.ac.ir/

۲۴. http://www.isfahaneducation.com

۲۵. http://www.isfschools.net/sch/index.asp

۲۶. .http://www.isfedu.org

۲۷. http://www.cbc.ir/fa/news/

۲۸. http://www.isfahan.us

---