ایران در رقابت پرسرعت توسعه نفت و گاز جهان

کشورهای تولیدکننده نفت و گاز عضو اوپک, برنامه های دقیق و پرسرعتی را برای افزایش تولید نفت و گاز خود طراحی کرده اند

چشم‌انداز آینده اقتصاد جهان نشان می‌دهد تقاضای انرژی و نقش نفت و گاز در آینده زندگی بشر افزایش قابل ملاحظه‌ای خواهد یافت. طی پیش‌بینی کارشناسان، تقاضای نفت در ۲۰ سال آینده بیش از ۲ برابر اکنون خواهد بود.

بر این اساس کشورهای دارای ذخایر هیدروکربوری (نفت و گاز)‌ برنامه‌هایی را برای توسعه و افزایش تولید ذخایر انرژی خود در نظر گرفته‌اند.

در حال حاضر ۱۲ عضو اوپک با در اختیار داشتن ۶۵ درصد ذخایر شناخته شده انرژی جهان ۴۰ درصد از نفت مورد نیاز دنیا را تامین می‌کنند.

این کشورها نیز برای توسعه میادین نفتی خود دست به اقداماتی زده‌اند که در نتیجه رقابت تنگاتنگی میان کشورها برای افزایش تولید نفت و گاز ایجاد شده است.

این رقابت در میان اعضای اوپک نیز دیده می‌شود. ایران که براساس آخرین ارزیابی‌ها ۱۵۱ میلیارد بشکه ذخایر هیدروکربوری در اختیار دارد و از اعضای شاخص اوپک محسوب می‌شود دارای تعداد زیادی میادین مشترک با برخی از اعضای اوپک از جمله قطر، کویت، عربستان و عراق است که برای توسعه این میادین در رقابت با آنها قرار دارد. حال سوال این است که وضعیت فعلی تولید ایران و اعضای اوپک و کشورهای تولیدکننده نفت غیراوپکی چگونه است و چشم‌انداز صنعت نفت ایران طی ۵ یا ۱۰‌سال آینده در قیاس با سایر کشورهای تولیدکننده چه خواهد بود؟ آیا اساسا چشم‌انداز ترسیم شده برای تولید نفت و گاز در ایران توان رقابت با اهداف و برنامه‌های ترسیم شده سایر کشورها را دارد؟

● میادین مشترک، اولویت توسعه

در حال حاضر به علت شرایط خاص موجود، میادین مشترک نفت و گاز ایران با سایر کشورها در اولویت توسعه قرار گرفته‌اند و بزرگ‌ترین میدان گازی مشترک ایران و قطر یعنی پارس جنوبی هم‌اکنون به عنوان سمبل پروژه‌های نفتی و گازی کشور ترسیم شده است.

دولت نهم با آغاز فعالیت خود چشم‌انداز ویژه‌ای‌ برای رشد تولید نفت در نظر گرفت و آن رسیدن به تولید ۵ میلیون بشکه نفت در روز است که این هدف به عنوان آرمان اصلی صنعت نفت ترسیم شد. هرچند اکنون با این مطلوب فاصله زیادی وجود دارد، اما برنامه‌ریزی برای دستیابی به چنین هدفی نیازمند سرمایه‌گذاری سالانه حداقل ۲۰ میلیارد دلاری در بخش بالادستی نفت است که از مجموع این رقم بخش مربوط به میادین نفتی، بخش مربوط به میادین گازی و مابقی برای فعالیت‌های اکتشافی اختصاص داده می‌شود.

در عین حال باید تولید تمامی میادین مشترک نفتی تا پایان برنامه پنجم ۱۲۵ درصد و میادین تولید گاز ۲۰۰ درصد افزایش یابد.

در حال حاضر تولید نفت کشور نزدیک به ۴ میلیون بشکه در روز و صادرات نفت ایران حدود ۵‌/‌۲ میلیون بشکه در روز است که قرار است طی برنامه پنجم توسعه تولید روزانه نفت خام به ۵ میلیون بشکه برسد.

● اکتشاف، محور توسعه

سرمایه‌گذاری و توجه به بخش اکتشاف و مطالعات مخازن برای رسیدن به هدف مطلوب تولید، به عنوان یکی از بخش‌های مهم بالادستی نفت در برنامه توسعه آن مورد تاکید قرار گرفته است به طوری که هم‌اکنون تمرکز ۴۰ درصد از فعالیت‌های اکتشافی در میادین مشترک است.

براساس برنامه‌ای که شرکت‌ ملی نفت درخصوص اکتشاف طرح‌ریزی کرده است کشور به ۹۶ بلوک اکتشافی تقسیم شده که تاکنون قرارداد مطالعاتی و توسعه ۱۵ بلوک به امضا رسیده است.

طی برنامه چهارم توسعه هر سال ۶ دکل به اکتشاف اختصاص می‌یافت و قرار است طی برنامه پنجم توسعه ۸ دکل در سال به فعالیت‌های اکتشافی بپردازند که ۴۰ درصد این فعالیت‌ها در نقاط و میادین مشترک با همسایگان صورت می‌گیرد.

در حال حاضر شرکت ملی نفت ۱۴ طرح اکتشاف و توسعه، توسعه ۳۰ میدان نفتی خشکی و دریایی، توسعه ۱۱ میدان گازی خشکی و دریایی و توسعه ۹ سازند گازی را در دستور کار دارد.

● آیا نفت به هدف می‌رسد؟

ارزش تولید نفت و گاز ایران در سال گذشته ۲۱۷ میلیارد دلار گزارش شده و پیش‌بینی می‌شود در صورت جذب منابع مالی، ارزش این تولیدات به ۳۵۰ میلیارد دلار تا پایان برنامه پنجم توسعه برسد.

براین اساس ظرفیت تولید نفت خام، گاز طبیعی و میعانات گازی تا سال ۱۳۹۴ افزایش خواهد یافت و برای تولید روزانه ۴‌/‌۴ میلیون بشکه نفت خام، یک میلیارد و ۴۷۰ میلیون متر مکعب گاز طبیعی و یک میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه میعانات گازی تا پایان برنامه پنجم توسعه هدف‌گذاری شده است.

از این‌رو صنعت نفت برای تحقق چنین اهدافی به جذب منابع مالی ریالی و ارزی به شیوه‌های مختلفی دست زده است که انتشار اوراق مشارکت برای توسعه میدان گازی پارس جنوبی در سال گذشته یکی از این اقدامات بود.طبق آمار رسمی که مقامات شرکت ملی نفت ارائه می‌کنند سال گذشته این شرکت توانست ۶‌/‌۱۷ میلیارد دلار سرمایه در صنعت نفت (بخش نفت)‌ جذب کند که حدود ۷۳ درصد سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در این صنعت محسوب می‌شود.

● افق ۱۴۰۴

ترسیم افق بلندمدت برای صنعت نفت، این امید را برای صنعت ایجاد کرده که نفت همچنان محور توسعه است زیرا در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور که برای سال ۱۴۰۴ طراحی شده نفت در مقام نخست قرار دارد زیرا هدف‌گذاری برای جلب سرمایه ۵۰۰ میلیارد دلاری موردنیاز صنعت نفت برای دستیابی به این افق بیانگر اهمیت این صنعت است. در حالی که در برنامه پنجم توسعه در بخش بالادستی نفت‌ حدود ۱۲۵ میلیارد دلار جذب سرمایه پیش‌بینی

شده است.علاوه بر این، توسعه ۴۵ میدان نفتی و گازی نیز در دستور کار برنامه پنجم قرار دارد که این امر در سند افق ۱۴۰۴ نیز مشاهده می‌شود اما رسیدن به اهداف جز در سایه جذب منابع مالی امکان‌پذیر نیست.

● فازهای باقیمانده پارس جنوبی

اعداد و ارقامی که برای سرمایه‌های جذب‌شده به منظور توسعه ۱۴ فاز باقیمانده پارس جنوبی طی ۲ سال اخیر ارائه می‌شود نشاندهنده توجه جدی برای توسعه این میدان است، اگرچه امروز طی آمارهایی که ارائه می‌شود برداشت بسیار بیشتر قطر از این میدان نگرانی‌هایی را برای ایران ایجاد کرده است اما همین موضوع خود باعث ایجاد رقابت‌ برای سرمایه‌گذاری و توجه بیشتر به این میدان پراهمیت گردیده است.

براین اساس باتوجه به اهداف و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته برای توسعه صنعت نفت ایران باید به وضعیت طرح‌های توسعه‌ای و وضعیت سایر کشورهای رقیب نیز اشاره و توجه کرد تا سهم هریک از تولیدکنندگان نفت در تامین سبد انرژی کشورهای جهان مشخص شود.

● عربستان

عربستان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان مطرح است که رقیب اصلی ایران در اوپک نیز به شمار می‌رود. این کشور در حال حاضر با نزدیک به ۹ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه تولید در روز رتبه اول اوپکی‌ها را داراست، تولید عربستان قرار است طی ماه‌های آینده به ۱۰ میلیون بشکه در روز برسد.

این کشور ظرفیت تولید روزانه ۱۲ میلیون بشکه نفت خام را دارد که رشد چشمگیر سرمایه‌گذاری از ۲ دهه قبل عربستان را به این جایگاه رسانده است.

عربستان در حال حاضر اغلب سرمایه‌گذاری خود را معطوف به بخش پتروشیمی کرده است و شرکت نفتی «آرامکو» که توسعه همه‌جانبه صنعت نفت این کشور را برعهده دارد برای تولید سالانه ۱۳۰ میلیون تن محصول پتروشیمی برنامه‌ریزی کرده است. در شرایط فعلی ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی عربستان حدود ۶۵ میلیون تن برآورد شده است در حالی که ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی ایران به ۵۲ میلیون تن رسیده و قرار است با راه‌اندازی طرح‌های جدید تا پایان اسفند امسال به مرز ۶۰ میلیون تن نیز برسد. از این‌رو این کشور در اوپک برای تعیین سقف تولید و حتی تاثیر بر بازار منطقه‌ای و جهانی نفت همواره یکی از رقبای مهم ایران به شمار می‌رود.

● عراق

عراق نیز یکی از اعضای اوپک است که دارای ذخایر قابل توجه هیدروکربوری است. توسعه میادین نفتی این کشور به دلیل شرایط سیاسی در ۲ دهه اخیر به تعویق افتاده و در حال حاضر این کشور نزدیک به ۵‌/‌۲ میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کند. اما از آنجا که استراتژی و هدف قدرت‌های غربی از اشغال عراق، دستیابی به انرژی بیشتر، سریع و ارزان است، سیل شرکت‌های اروپایی برای دستیابی به ذخایر نفتی این کشور گسیل شده‌اند. از این‌رو، در حال حاضر برنامه توسعه بخش نفت عراق تا سال ۲۰۱۷ طراحی شده است و عراق در برنامه خود دستیابی به تولید ۱۰ میلیون بشکه نفت خام را در دستور کار دارد.

نکته: در حال حاضر شرکت ملی نفت ۱۴ طرح اکتشاف و توسعه، توسعه ۳۰ میدان نفتی خشکی و دریایی، توسعه ۱۱ میدان گازی خشکی و دریایی و توسعه ۹ سازند گازی را در دستور کار دارد

هم‌اکنون شرکت‌های بزرگ نفتی از جمله انی ایتالیا، شل، توتال، اکسیدنتال پترولیوم آمریکا، کوگاز کره جنوبی و غیره در مناقصات نفتی عراق برنده و در توسعه میادین نفتی این کشور حاضر شده‌اند.

توسعه مهم‌ترین میدان نفتی عراق، ‌زبیر،‌ هم‌اکنون در اختیار شرکت ایتالیایی ‌انی‌ است که ۱۸ میلیارد دلار برای توسعه آن سرمایه‌گذاری کرده است.

عراق طی ۲ سال اخیر،‌ ۲ دور مناقصه نفتی و یک دور مناقصه گازی برگزار کرده و در این مناقصه‌ها حق امتیاز توسعه و برداشت از ۱۲ میدان نفتی و ۳‌میدان گازی را به شرکت‌های بین‌المللی واگذار کرده است.

● ونزوئلا

این کشور در آمریکای جنوبی از اعضای اوپک است که تولید نفت آن در حال حاضر نزدیک به ۳ میلیون بشکه در روز است. این کشور بیشتر تولیدکننده نفت خام‌های سنگین و فوق‌سنگین است و در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های زیادی را برای توسعه میادین نفتی خود انجام داده است. ایران نیز در برخی از پروژه‌های توسعه‌ای نفتی ونزوئلا مشارکت دارند.

ونزوئلا برای تولید روزانه ۴ میلیون بشکه نفت در روز هدف‌گذاری کرده است.

● امارات متحده عربی

امارات نیز از دیگر اعضای اوپک است که دارای ۹۷ میلیارد و ۸۰ میلیون بشکه ذخیره اثبات شده نفتی است که این میزان ۸ درصد کل ذخایر دنیا محسوب می‌شود.

امارات متحده عربی برای تسهیل در توسعه صنعت نفت خود به همکاری با غول‌های نفتی خارجی پرداخته و تقریبا برای تمام میادین این کشور تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی توسعه‌ای صورت گرفته است. طبق اعلام وزیر انرژی امارات، برنامه توسعه میادین نفتی موجب افزایش ۵/۳ میلیون بشکه‌ای ظرفیت تولید نفت این کشور طی ۵ سال آینده می‌شود.

● کویت

کویت نیز از اعضای سازمان اوپک است که دارای ذخایر اثبات شده ۱۰۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون بشکه‌ای است. این ذخایر ۸/۸ درصد کل نفت جهان را تشکیل می‌دهد و با این وصف کویت چهارمین دارنده ذخایر بزرگ نفت در جهان است. این کشور ۱۶۰۰ چاه نفت دارد که بیشترین نفت این کشور در میدان بزرگ ۷۰ میلیارد بشکه‌ای «بورقان» تولید می‌شود که بعد از میدان نفتی «القوار» عربستان ، دومین میدان بزرگ نفتی دنیاست.کویتی‌ها برای تولید ۴ میلیون بشکه نفت تا سال ۲۰۲۰ با سرمایه‌گذاری ۲۶ میلیارد دلاری برنامه‌ریزی کرده‌اند.

● قطر

قطر یکی از اعضای اوپک است، اما به دلیل قرار داشتن در مرتبه سوم کشورهای دارنده ذخایر گاز در دنیا بیشتر به این عنوان مطرح شده است. میدان گازی شمال این کشور کوچک، بزرگ‌ترین میدان گازی خالص (بدون نفت)‌ دنیاست که این ذخایر ۹۰۰ تریلیون فوت مکعب معادل ۱۶۲ میلیارد بشکه یعنی ۱۵ درصد نفت جهان است. این میدان با شرایط تولید فعلی تامین‌کننده گاز تا ۲۰۰ سال آینده است.

این کشور در زمینه تولید نفت فعالیت کمتری طی سال‌های گذشته داشته و تمام پتانسیل تولیدی خود را در زمینه گاز صرف کرده است.

قطر روزانه نزدیک به ۹۰۰ هزار بشکه نفت نیز تولید می‌کند. این کشور چشم‌انداز بالایی برای تولید گاز و LNG با همکاری گسترده شرکت‌های خارجی طراحی کرده است که در حال حاضر در میدان پارس جنوبی در حال برداشت۴۰۰تا ۴۵۰میلیون مترمکعب گاز در روز است.

● لیبی

از دیگر اعضای اوپک است که شرکت‌های اروپایی چشم‌انداز تولید نفت تا سقف ۴ میلیون بشکه نفت را طی ۵ سال آینده برای این کشور ترسیم کرده بودند، اما به دلیل تغییرات سیاسی در لیبی هم‌اکنون برخی از این شرکت‌ها از این کشور خارج شده‌اند.در حال حاضر یک میلیون بشکه نفت تولید لیبی از بازار جهانی نفت خارج شده است و پیش از این لیبی نزدیک به ۲ میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کرد و خریداران عمده نفت آن کشورهای اروپایی بودند.

● آنگولا

از کوچک‌ترین اعضای اوپک است که نزدیک به ۲ میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کند. ایران برای توسعه میادین نفتی این کشور همکاری مشترک دارد و برای تولید ۳ میلیون بشکه نفت تا سال آینده میلادی ـ ۲۰۱۲ ـ برنامه‌ریزی شده است.

● الجزایر

یکی از اعضای اوپک است که علاوه بر تولید نفت محور توسعه صنعت نفت و گاز خود را «صادرات گاز» قرار داده است.این کشور نزدیک به ۵/۱ میلیون بشکه نفت در روز نفت تولید می‌کند و طی برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته قرار است تا سال ۲۰۱۵ میلادی صادرات گاز خود را از ۶۲ میلیاردمترمکعب فعلی به ۱۰۰ میلیارد مترمکعب افزایش دهد.

الجزایر پنجمین صادرکننده گاز در جهان و سیزدهمین تولیدکننده و نهمین صادرکننده نفت جهان است.شرکت سوناتراک الجزایر در نظر دارد تا سال ۲۰۱۴ میلادی حدود ۶۳ میلیارد دلار در بخش صادرات گاز طبیعی سرمایه‌گذاری کند.

● اکوادور

این کشور از نظر رتبه تولید در مقام آخر اوپک قرار دارد و نزدیک ۶۰۰ هزار بشکه‌ در روز نفت تولید می‌کند که ۷۰ درصد آن توسط شرکت‌های دولتی این کشور تولید می‌شود.

این کشور برای توسعه ۴ میدان نفتی قدیمی طی ۵ سال آینده یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌ خارجی جذب می‌کند و با شرکت‌های آمریکایی شلمبرگر، میوجوز و هالیبرتون قرارداد امضا کرده است.اکوادور قصد دارد تولید خود را به ۱۵ میلیون بشکه در روز برساند.

● نیجریه

هم‌اکنون نزدیک به ۲ میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کند و شرکت انگلیسی ـ هلندی شل در این کشور حضوری فعال دارد.

ظرفیت تولید نفت نیجریه ۳ میلیون بشکه است، اما درگیری‌های سیاسی و حملات مخالفان نیجریایی به تاسیسات نفتی این کشور منجر به کاهش ۲۰ درصدی (حدود ۷۰۰ هزار بشکه)‌ تولید نفت این کشور شده است.

با توجه به آنچه به عنوان اهداف و برنامه‌های تولید نفت و گاز در جهان ترسیم شده تا آینده تولید انرژی فسیلی همچنان ایمن بماند، برنامه‌های ایران نیز در این میان از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا دارنده دومین ذخایر گازی و نفتی جهان می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تامین انرژی جهان داشته باشد.

افزایش تولید نفت و گاز ایران باعث افزایش قدرت بین‌المللی کشور شده و موقعیت ممتاز و استراتژیک ایران در منطقه را ارتقا خواهد بخشید.

از این رو با توجه به برنامه‌های توسعه‌ای کشورهای تولیدکننده نفت و در نظر گرفتن افق تولید نفت و گاز در اغلب این کشورها شایسته‌ است توجه و جدیت بیشتری برای جلب و جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی برای ارتقا و توسعه صنعت نفت و رسیدن به اهداف برنامه پنجم توسعه و سند چشم‌انداز به کار گرفته شود.

زیبا اسماعیلی