بررسی استنادهای پایان نامه های فارغ التحصیلان

در این كه اهداف عمومی پایان نامه و رساله نویسی چیست , نظرهای مختلفی ابراز شده است بعضی آن را صرفا یك كار پژوهشی و تحقیقی می دانند عده ای آن را رقابت پژوهشی می نامند و پاره ای آنرا مشاركت در دانش بشری به حساب می آورند

● مقدمه

مطالعات در زمینه تحلیل استنادی برای اولین بار در سال ۱۹۲۷ توسط گراس و گراس (P.L.K. Gross & E.M. Gross)انجام پذیرفت و سپس توسط براون(C.H. Brown)، گارفیلد(E. Garfield) ، مارتین (Martin) و دیگران دنبال گردید. (خسروی تاج، ص. ۵۳ ؛ بنی هاشمی، ۱۳۷۴، ص. ۱۷ نقل در دهاوان، ۱۳۶۱، ص.۴۶)

گسترش فزاینده دانش بشری و شاخه، شاخه شدن علوم اگرچه باعث پیداشدن رشته های تخصصی و عمیق اطلاعات در زمینه های موضوعی خاص گردیده ، لیكن حجم روز افزون اطلاعات در قالب های گوناگون اعم از كتاب ، مجله ، گزارش، و غیره را كه اصطلاحا منبع اطلاعاتی (Information Source ) نام می نهند به دنبال داشته است. امروزه حتی دانشمندان و متخصصان در یك رشته موضوعی مشخص ، قادر به مطالعه و بررسی همه منابع اطلاعاتی حوزه خود نمی باشند. عـــلاوه براین كتابداران كتابخانه های تخصصی ، علیرغم كوشش هایی كه نسبت به جمع آوری كلیه منابع در زمینه موضوعی خاص خود مبذول می دارند هرگز نمی توانند مدعی تامین جامع نیازهای جامعه استفاده كنندگان خود باشند. از سوی دیگر ،‌جمع آوری حد اكثر منابع موجود در زمینه ای خاص از اهمیت والایی بر خوردار است.

بر اساس بر آوردهای اخیر در جهان ، هر ساله بالغ بر هفتاد و دو میلیارد فقره اطلاعات تولید می شود و در حال حاضر تنها در حوزه علوم تكنولوژی، بالغ بر ۶۰۰۰۰عنوان ادواری منتشر می شود كه بطور تقریب همه ساله ۱۰۰۰ ادواری جدید نیز به آن اضافه می گردد. این ادواریها متجاوز از سه میلیون مقاله را در بر می گیرند.( فخاری، همان، نقل در Lal, ۱۹۹۰, P. ۶۷-۶۸)

● اهمیت پژوهش:

پایان نامه های دانشگاهی در میان منابع گوناگون اطلاعاتی پیوسته غریب مانده اند، ... پایان نامه را نخستین حركت جدی و منضبط دانشجو در طول دوره خاصی از تحصیل بدانیم . زیرا شرایط و زمان مناسب برای انجام پژوهش در چنین مقطعی فراهم آمده است. از آنجا كه پایان نامه نخستین حركت جدی دانشجو در طول دوره خاص تحصیلی است می تواند وی را برای استفاده در پژوهش های احتمالی آینده آماده نماید. اعتبار طولانی و پژوهشی پایان نامه ها از دو نظر مورد توجه قرار می گیرد ، یكی ماهیت مساله مورد تحقیق ، دیگر، منابع و مآخذ مورد استفاده. دانشجو ناگزیر است برای یافتن سابقه كار ،‌یا شواهد تحقیق ، متون و منابعی را جستجو نماید و مورد استفاده قرار دهد كه گاه از چشم دیگران دور می ماند.

ماهیت منابع از لحاظ( دست اول و دست دوم بودن ) و روی آوردن به اسناد و مداركی كه شناسایی و دستیابی به آنها به دشواری صورت گرفته است ،‌سبب می شود كه فهرست مآخذ پایان نامه ها منبع بسیار با ارزشی برای آگاهی نسبت به متون مربوط به موضوعی كاملا محدود باشد. به همین دلیل در معرفی كتابشناسیهایی كه استفاده از آنها را مفید ، ‌بلكه ضروری می دانند ، فهرست مآخذ پایان نامه ها در صدر منابع مورد توصیه قرار می گیرد. اغلب این رساله ها مبتنی بر نوع خاصی از شیوه های تحقیقی با توجه به رویه ها علم در موضوعی ویژه تحت راهنمایی و مشورت اساتید مجرب به نگارش در می آید و از طرفی ویژگی ژرف نگری و تنگ بودن دامنه كار، سبب شده است تا پایان نامه ها را از دو دیدگاه در رشته ها مختلف دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه قرار دهند: یكی به متون مدرك مفید پژوهشی ( به اعتبار متن تحقیقی ) و دیگری به مثابه نوعی كتابشناسی تخصصی( به اعتبار فهرست مآخذ پایانی)(حری، ۱۳۷۲، ص. ۲۲۳-۲۲۸)

در این پژوهش نیز، ‌با استفاده از روش تحلیل استنادی پایان نامه های دوره دكترای عمومی و تخصصی دانشكده پزشكی دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران، بمنظور شناخت رفتار علمی آنان مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. این پژوهش در نوع خود برای اولین بار در دانشگاه انجام می گیرد. بدین لحاظ ، یافته های این پژوهش نه تنها از نقطه نظر تعیین منابع اطلاعاتی و درجه مفید بودن آنها از طریق تعداد دفعات استناد و مراجعه دانشجویان به آنها منجر شود. علاوه بر این ،‌با استفاده از این روش می توان به تازگی و یا قدیمی بودن اطلاعات مورد استفاده و رایجترین زبان و محدوده جغرافیایی ا ست یافت. در شرایط فعلی كه كتابداران با حجم روز افزون منابع اطلاعاتی و محدودیتهای متعدد دست به گریبان هستند شاید بتوان با استفاده از نتایج چنین تحقیقاتی به شناسایی نیازهای اطلاعاتی دانشجویان كه بخش عمده ای از مراجعین به كتابخانه را تشكیل می دهند ، نایل شد.

وشا به نقل از رالف آلبو تعریف متفاوتی از پایان نامه ارائه می دهد. در مورد تز این فرضیه حاكم است كه دانشجو در تحقیق خود باید پایه ای بر كل دانش بشری بیافزاید. در این توفیق او باید بتواند از تز خود در زمینه ای كه ارزش تحقیق دارد دفاع كند، اما در نهایت، این مشاركت چقدر جزئی خواهد بود هیچ گونه اهمیتی ندارد. این كه پایان نامه تحقیقی است كه از شرایط لازم دریافت درجه ای از تحصیلات تكمیلی است قولی است كه جملگی بر آنند.( بنی اقبال، ۱۳۷۷،ص. ۱۵۶) اصطلاح نامه كتابداری ، پایان نامه را مقاله یا رساله ای كه بوسیله داوطلب درجه دانشگاهی به عنوان یكی از شرایط احراز درجه مزبور ارائه می شود، تعریف می كند ( سلطانی ،۱۳۷۹، ص. ۸۱ )

پایان نامه ها یا رساله ها و به تعبیر مرحوم دهخدا، تز، موضوعی كه در مدارس عالیه طرح می كنند و به ثبوت آن می پردازند یكی از ابزارهای تحقیقاتی است كه با وجود اینكه حاوی جدیدترین و پیشرفته تر ین اطلاعات علمی – تخصصی است، در كشور ما و در كمك به محققین و متخصصان رشته های مختلف علوم و فنون ناشناخته باقی مانده اند. (خسروی تاج، ۱۳۷۹، ص. ۵۲-۵۱ نقل در بنی اقبال، ۱۳۶۹، ص. ۵۶۲)

در این كه اهداف عمومی پایان نامه و رساله نویسی چیست ،‌نظرهای مختلفی ابراز شده است. بعضی آن را صرفا یك كار پژوهشی و تحقیقی می دانند. عده ای آن را رقابت پژوهشی می نامند و پاره ای آنرا مشاركت در دانش بشری به حساب می آورند، و شاید همه این مفاهیم مد نظر باشد و بر حسب دانشكده تا دانشكده دیگر فرق كند و این تلقی عمدتا یك تلقی فردی است تا جمعی . پایان نامه و رساله باید راه را نشان دهد ،‌ذهن دانشجو را در مسیر اجتماعی به حركت در آورد و او را برای آینده ای بهتر آماده سازد.( فدایی عراقی ،‌، ص. ۱۹۸)

پایا ن نامه ها در میان انواع مدارك از ارزش علمی و پژوهشی خاصی بر خور دارند.( خسروی تاج، ۱۳۷۹، ص. ۵۱ نقل در غریبی، ۱۳۷۲، ص.۱)

متخصصان رشته های كتابداری و اطلاع رسانی برای غلبه بر مشكلات انتخاب منابع و استفاده بهینه از امكانات موجود كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی از روشهای علمی متفاوتی استفـــــاده می نمایند كه از آن جمله می توان از روش كتاب سنجی ( BIBLIOMETRIC)۰ كه منجر به شناخت الگوهای رفتار علمی جامعه استفاده كنند گان آنها می گردد ،‌یاد نمود. هر منبع یا محمل اطلاعاتی نظیر مقالات مجلات ، كتاب ها ،‌پایان نامه ها ،‌گزارشات ،صورت جلسات و غیره كه در تهیه یك اثر تحقیقی مورد استفاده قرار گرفته باشد نوعی استناد ( CITATION ) تلقی می گردد. ( فخاری، ۱۳۷۴، ص. ۲)

دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران با توجه به جوان بودن ،‌به تبعیت از قوانین آموزشی از دانشجویان دوره دكترای عمومی و تخصصی پایان نامه ای را می طلبد ، ‌با توجه به انجام تحقیق های پایان نامه ای می تواند علاوه بر تعالی جنبه های آموزشی یك رشته علمی كمك بزرگی به جنبه های كاربردی علم مذكور در سطح مملكت باشد و از صرف هزینه های تكراری برای انجام تحقیقات لازم در سطح كشور جلوگیری نموده ، مانع انجام پایان نامه و تحقیقات تكراری و صرف وقت مضاعف نیروهای متخصص گردد. به صورت اخص این پژوهش با بررســـــی منابع اطلاعاتی (كلیه استناد ها) در ۳۷۰ عنوان پایان نامه فارغ التحصیلان دانشكده پزشكی دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران ،‌رفتار علمی دانشجویان در استفاده از منابع علمی را مورد استفاده قرار داده ،‌تا با استفاده از نتایج حاصله پر استفاده تر ین و مفید تر ین منابع مورد استفاده را معرفی و همچنین زمینه لازم را جهت بهینه سازی و غنی نمودن منابع موجود در كتابخانه های تحت پوشش دانشگاه را فراهم نماید و با تشخیص این منابع از خریدهای غیر ضروری در امر مجموعه سازی جلوگیری شود و دانشجویان نیز در امر دسترسی به منابع اصلی توفیق بیشتری یابند. رشد فزاینده منابع اطلاعاتی و افزایش هزینه های متعلق به آنها ، كتابخانه ها و مراكز اطلاع رسانی را در زمینه انتخاب و فراهم نمودن منابع شدیدا تحت فشار قرار داده است.

از اینرو لازم است كه با استفاده از روشهای علمی متداول در علم اطلاع رسانی و كتابداری به شناخت الگوهای رفتار علمی مراجعه كنند گان و نهایتا به ارزشیابی منابع اطلاعاتی مورد استفاده حوزه های مختلف علوم نایل شد. با توجه به موارد ،‌مساله مورد مطالعه در این پژوهش ، بررسی منابع (استناد)‌مورد استفاده فارغ التحصیلان دانشكده پزشكی دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران از طریق منابع و مآخذ مورد استناد در انتهای پایان نامه های ارائه شده به دانشكده فوق ذكر گردیده با استفاده از روش تحلیــــــل استنـادی (CITATION ANALYSIS) می باشد.

گارفیلد از تحلیل استنادی و ردیابی زنجیره ای به این نتیجه می رسد كه می توان تاریخ علم را با استفاده از این روش نوشت. مگر نه اینكه ما در تاریخ علم، حركت یك پدیده را از آغاز دنبال می كنیم و تا زمان حاضر تطورش را پی می گیریم این كار از طریق تحلیل استنادی دست كم برای ردیابی منابعی كه این فكر در آنها ارائه شده ، قابل دسترسی است. ( حری، ۱۳۶۲، ص. ۱۳)

عصاره (۱۳۶۵) قانون برادفورد را در مورد مجلات پزشكی دانشگاههای تهران، شهید بهشتی، و مشهد در سالهای ۱۳۵۴-۱۳۶۵ مورد بررسی قرار داده و جلات هسته در هر یك از دانشگاهها را مشخص نمود نتایج نشان می دهد همخوانی میزان استفاده از مجلات از قانون براد فورد، كم بودن تعداد مجلات گروه هسته و پائین بودن میزان استفاده از منابع فارسی و میزان بالای مصرف منابع و متون لاتین.

عصاره در تحقیق خود تحت عنوان میزان بهره و ری رزیدنتها از مجلات علمی در نوشتن پایان نامه هایشان به این نتیجه رسیده است كه : ۸۴ عنوان پایان نامه كه در ۹ رشته تخصصی تحریر شده اند جمعا به ۱۳۴۶ مدرك استناد كرده اند . بالاترین تعداد استنادها به مجلات خارجی تعلق گرفته بود كه برابر۷۴۳ (۲/۵۵ درصد) استناد بوده و پس از آن كتابهای خارجی ۵۱۴ ( ۲/۳۸ درصد) استناد را به خود اختصاص داده بودند. سهم استناد به مواد و منابع فارسی كم بود مجلات هسته بر اساس قاعده براد فورد در این تحقیق ۶ عنوان از كل ۳۱۶ عنوان بودند كه بیش از ۱۸ درصد استناد ها را به خود اختصاص داده بودند. زبان عمده مدارك مورد استناد انگلیسی بود و تنها ۹/۱ درصد از مدارك مستند شده به زبان فارسی بود. بطور كلی مدارك مورد استناد نسبت به متن ۶ سال كهنه تر بودند. لیست رتبه بندی شده مجلات مورد استناد بر اساس تعداد استنادها از زیاد به كم مرتب شده و ضمیمه مقاله شده است ( عصاره، ص. ۱)

فخاری (۱۳۷۳) در پایان نامه خود به بررسی استنادهای پایان نامه های فارغ التحصیلان دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكی تهران در سالهای ۱۳۵۸ لغایت ۱۳۷۰ پرداخت. جامعه آماری این پژوهش را استنادات پایان نامه های دانشكده فوق تشكیل می داد. این استنادها بر اساس تعداد متوسط استناد ، تعیین انواع منابع مورد استناد ، زبان كشور، پوشش زمانی، مورد بررسی قرار گرفته اند. و با استفاده از مدل براد فورد مجلات هسته را تشكیل دادند.

به عقیده پرایس" هر مقاله علمی كه منتشر می شود در ارتباط مستقیم است با مقالات علمی كه قبل از آن منتشر شده اند. برای این منظور فرض می كند كه بین ماخذی كه در پانویس یا صورت منابع مقاله ذكر می شوند رابطه خاصی وجود دارد كه از آن به اشتراك مآخذ "(Bibliographic Coupling)نام می برد.( میر شمسی، ۱۳۶۹،ص. ۲۹۷).

تقدیر و تشکر: از اساتید گرانبهایی که به ما خواندن، نوشتن و خوب تفکر کردن را آموختند، از کتابداران دانشگاه علوم پزشکی مازندران، از شورای آموزشی و پژوهشی دانشکده پیراپزشکی ساری و شورای پژوهشی و معاونت محترم پژوهشی دانشگاه در تخصیص بودجه و حمایت مالی صمیمانه متشکریم.

نوشته: حسن صیامیان

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران، مشاور اطلاع رسانی پزشکی دانشگاه ، دانشجوی دوره دکتری دانشگاه پونا

E-mail: [e-mail]

www.hasansiamian.blogfa.com

کبری علیگلبندی

آزیتا بالاغفاری

آذر کبیرزاده

اعضای هیات علمی دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مازندران

باهمکاری: افسانه شهرابی

کارشناس کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه علوم پزشکی مازندران و دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی ساری

عبدالمجید عباسی راد

کارشناس کتابداری و اطلاع رسانی و مسئول امور پایان نامه های دانشگاه علوم پزشکی بابل

بی بی درشاب

کارشناس کتابداری و اطلاع رسانی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه مازندران

فهرست منابع

امیر حسینی مازیار، كتاب سنجی و اطلاع سنجی، فصلنامه كتاب: نشریه كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. (بهار، تابستان، پائیز، زمستان) ص. ۱۸۳-۲۰۹.

بنی هاشمی میترا. " تجزیه و تحلیل استنادهای مقالات در برخی از نشریات ادواری پزشكی فارسی". پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی پزشكی دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ۱۳۷۴.

حری عباس. " اهمیت اطلاعاتی پایان نامه ها".در مروری بر اطلاعات و اطلاع رسانی .تهران: هیات امنای كتابخانه های عمومی كشور، دبیرخانه، ۱۳۷۲، ص. ۲۲۳-۲۲۸.

حری عباس. "تحلیل استنادی و شباهت های آن با علم الحدیث". نشر دانش. سال چهارم بهمن و اسفند ۱۳۶۲،ص. ۱۱-۱۷.

خسروی تاج حمید رضا. "بررسی میزان كاربرد انواع منابع اطلاعاتی در پایان نامه مه های فارغ التحصیلان كارشناسی ارشد دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه اصفهان در سال های ۱۳۷۴-۱۳۷۶" . فصلنامه كتاب: نشریه كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. دوره یازدهم، شماره اول، بهار ۱۳۷۹، ص. ۵۱-۶۴.

دهاوان اس. ام.؛ فول اس. ك.؛ جین اس. پی. "طرحی جهت انتخاب مجله علمی" ترجمه حسین داودی فر، فیروزه مولاپرست، اطلاع رسانی، دوره ششم، ش. ۱و ۱۲(۱۳۶۱)، ص. ۴۶.

سلطانی پوری، راستین فروردین. دانشنامه كتابداری و اطلاع رسانی ، فارسی انگلیسی و انگلیسی به فارسی.تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۹، ص. ۸۱.

عصاره فریده. بررسی مختصر كتاب سنجی. فصلنامه كتاب: نشریه كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. زمستان ۱۳۷۶، ص. ۹۵-۹۰.

عصاره فریده. بررسی وضع استنادهای مقالات پزشكی فارسی در مجلات دانشكده ها پزشكی دانشگاههای علوم پزشكی تهران، شهید بهشتی، و مشهد در سالها ۱۳۵۴-۱۳۵۶. پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری دانشكده علوم تربیتی دانشگاه تهران تهران، ۱۳۶۵.

غریبی حسین. چكیده پایان نامه های ایران. دوره اول، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۲، ص.۱.

فخاری حبیب الله. بررسی استنادهای پایان نامه های فارغ التحصیلان دانشكده بهداشت دانشگاه علوم پزشكی تهران در سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰.پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی پزشكی دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی پزشكی دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی ایران،۱۳۷۳.

كولائیان فردین. "بررسی میزان كاربرد انواع منابع اطلاعاتی در طرح های تحقیقاتی موسسه واكسن و سرم سازی رازی كرج( تحلیل استنادی نشریه آرشیو موسسه رازی)" . فصلنامه كتاب: نشریه كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. دوره نهم، شماره یك، بهار ۱۳۷۷، ص. ۷۹-۹۷.

میر شمسی شهرزاد" قانون بردفورد و كتاب سنجی ". فصلنامه كتاب: نشریه كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (۲و۴) ، ۱۳۶۹، ص. ۲۹۰-۳۲۴.

Busha Charl H., Halter Stephan P. Research methods in librarianship: technical and inerpretation. New York: Academic Press, ۱۹۸۰. p. ۳۴۵.

Lal Arjune. "Ranking o periodical in field of social sciences". Annals of Library Science and Documentation. ۳۷(۲), ۱۹۹۰, p. ۶۷-۷۳.

---