”کارست“ گنجینه ای مطمئن برای تأمین منابع آب

اصولاً می دانید که ایران بعد از کشورهای آمریکا, چین و ترکیه, بالاتری درصد کارست را دارد و بیش از ۱۱ درصد سطح کشورمان را سازه های کارستی می پوشاند چون این منابع کارستی اصولاً در ارتفاعات وجود دارند, دسترسی انسان ها به آنها کمتر است و به همین دلیل تقریباً دور از آلودگی های انسانی هستند

گفت‌وگو با دکتر احمد افراسیابی، بنیان‌گذار مرکز ملی کارست در ایران، که فوق‌لیسانس اول خود را رشته اکتشاف زمین‌شناسی از دانشگاه پنجاب پاکستان و فوق‌لیسانس دوم را در سال ۱۳۵۲ در زمینه زمین‌شناسی از امپریال کالج انگلستان دریافت کرده است.

در طول خدمت خود در وزارت نفت، دانشگاه شیراز و وزارت نیرو فعالیت می‌کرده و از وزارت نیرو پس از ۳۲ سال خدمت بازنشسته شده است. در حین خدمت، دکترای خود را در رشته هیدرولوژی کارست و منابع آبی از دانشگاه فنی اتریش دریافت کرده است.

چهره آفتاب‌سوخته و مصمم وی نشان از یک‌عمر فعالیت در کوه‌ها و دشت‌ها را دارد و به جرأت وی را می‌توان از کسانی خواند که زندگی خویش را در مطالعه و تحقیق آب، صرف کرده است.

● اهمیت منابع کارست در چیست؟

▪ اصولاً می‌دانید که ایران بعد از کشورهای آمریکا، چین و ترکیه، بالاتری درصد کارست را دارد و بیش از ۱۱ درصد سطح کشورمان را سازه‌های کارستی می‌پوشاند. چون این منابع کارستی اصولاً در ارتفاعات وجود دارند، دسترسی انسان‌ها به آنها کمتر است و به‌همین دلیل تقریباً دور از آلودگی‌های انسانی هستند. اهمیتی که این منابع دارند در احداث سازه‌هائی است که بر روی آنها انجام می‌شود به‌خصوص در کشور ما که سدهای زیادی در حال ساخت است و اکثر این سدها در تنگه‌ها و دره‌های کارستی احداث می‌شوند، بنابراین دانش مهندسی کارست اهمیت بسیاری دارد. از اهمیت‌های دیگر کارست نیز می‌توان به قابلیت آنها برای جذب توریست اشاره کرد. در کشور ما آبشارها، حوضچه‌ها و غارهای زیبائی ـ مثل غار علیصدر ـ وجود دارد که عامل جذب توریست هستند. همچنین اهمیت دیگر منابع کارست ارزان بودن آب آنهاست چرا که اگر دقیق مطالعه کنیم استفاده از آب کارست‌ها ارزان‌تر از احداث سد تمام می‌شود. در حال حاضر نیز بیش از ۸۵ درصد شهرهای جنوبی کشورمان آب خود را از این آهک‌ها دریافت می‌کنند.

● برای آشنائی خوانندگان ما لطفاً تعریفی از کارست ارائه دهید؟

▪ کارست تعاریف مختلفی دارد اما عمدتاً به چیزی می‌گویند که در سنگ‌های آهکی به‌وجود می‌آید که حاصل پدیده انحلال و یا درز شکاف‌دار شدن است که باعث می‌شود سنگ بتواند در خودش آب‌های باران را نگه‌دارد و در واقع ضریب ذخیره سنگ‌ساز هم بالا برود به‌طوری‌که در فرصت‌‌های مناسب بتوانیم از آن آب استفاده بکنیم.

● سابقه مطالعات کارستی و شناسائی این منابع در ایران چقدر است؟

▪ می‌توان سابقه این مطالعات را به دو دوره قبل و بعد از انقلاب تقسیم‌بندی کرد. اولین اکیپ‌هائی که در سال‌های ۵۲ ـ ۵۱ تشکیل شد، اکیپ مطالعات آهکی زاگرس جنوبی بود. با امکانات محدودی که داشتند، مطالعات شناسائی اولیه را انجام دادند و واقعاً کار ارزنده‌ای انجام داده‌اند، اما مطالعات نوین در این زمینه عملاً در سال ۱۳۶۷ با پروژه آهکی مهارلو در شیراز شروع شد و بعد از آن مرکز ملی کارست تأسیس گردید. هم‌اکنون نیز این مطالعات ادامه دارد.

● ایده تأسیس مرکز ملی کارست چگونه به‌وجود آمد؟

▪ اولین‌بار حدود سال ۶۱ که در همایش بین‌المللی کارست در چین شرکت کردیم. که اتحادیه بین‌المللی آب‌شناسی بانی آن بود. در همین همایش جا ایده اولیه به‌وجود آمد. در واقع در آن همایش متوجه شدیم که در بسیاری از کشورهائی که این پدیده را دارند گروه مطالعاتی ویژه‌ای روی آن کار می‌کنند و لازم دیدیم که در ایران نیز این مطالعات شروع شود. می‌دانید که حرکت آب در این سازندها با حرکت آب در دشت‌ها فرق دارد. در دشت‌ها حرکت آب تابع قانون دارسی است ولی در این آهک‌ها و سازند‌ها حرکت آب به‌صورت متلاطم است و از قانون خطی تبعیت نمی‌کند، بنابراین لازم بود که ما در سیستم مطالعات و اکتشافات کارستمان تغییرات ایجاد کنیم و سیستم‌های نوینی را به‌کار ببریم.

در واقع ایده شکل‌گیری مرکز ملی کارست از همین‌جا آمد و پس از آن در دانشگاه‌ها نیز رشته‌ای به نام هیدرولوژی کارست راه‌اندازی شد. به هر حال صنعت آب و دانشگاه به هم پیوند خورد و با پروژهٔ مهارلو، ارائه متدلوژی و اولین همایش بین‌المللی آب کارست در شیراز در سال ۱۳۷۲ که یکی از بزرگ‌ترین همایش‌هائی بود که در کشور در زمینه صنعت آب برگزار شد، این پیوند استحکام بیشتری پیدا کرد.

● در مرکز ملی کارست صرفاً کار مطالعاتی صورت می‌گیرد، یا اقدامات اجرائی هم انجام می‌دهید؟

▪ در حوزه مهارلو مطالعه و اجراء با هم توأم بود چرا که قصد داشتیم متدلوژی کار را به‌دست بیاوریم و به هر حال متدلوژی کار روشن شد.

● به برگزاری چندین همایش اشاره نمودید؛ چه اهدافی در پس زمینه همایش‌های کارست وجود داشت؟

▪ در واقع ما چندین هدف را دنبال می‌کردیم که مهم‌ترین آن آشنائی با تحقیقات بین‌المللی در جهان بود چرا که اطلاعاتمان در زمینه کارست اندک بود. دیگر هدفمان آشنا کردن مراکز بین‌المللی با پدیده کارست در ایران بود؛ همانطور که می‌دانید زاگرس موزه کارست‌شناسی است و حرف اول را در کارست می‌‌زند. استفاده از اعتبارات بین‌المللی برای مطالعات کارست هدف دیگر برگزاری چنین همایش‌هائی بود و ما موفق شدیم اعتباری از یونسکو و اتحادیه آب‌شناسی بگیریم و تعدادی از کارشناسانمان را با خرج آنها برای کارآموزی به خارج فرستادیم.

در این همایش‌ها همچنین کارگاه‌های آموزش تشکیل می‌شد به‌طوری‌که طی ۱۰ سال ۱۷ کارگاه علمی آموزش آب برگزار کردیم که در صنعت آب و مطالعه کارست سابقه نداشت.

● کدام کشورها به مطالعات کارست اهمیت می‌دهند؟

▪ ترکیه و یوگسلاوی و چین و آمریکا از آنجائی‌که خود نیز دارای منابع کارستی هستند به این پدیده توجه عمده‌ای دارند. این کشورها محققان خوبی دارند و همایش‌های بین‌المللی برگزار می‌کنند.

● همانطور که از سابقه شما مشخص است تا به‌حال در دو همایش در کشورهای روسیه و صربستان به‌عنوان عضو کمیته علمی شرکت داشته‌اید، این همایش‌ها را چطور ارزیابی کردید؟

▪ بستر خوبی که به‌وجود آورده‌ایم ارتباط با این همایش‌های بین‌المللی بود، در کل محققان ما از لحاظ تجربه کمتر از محققین خارجی نیستند. تجربه ما در کارست مناطق خشک و نیمه‌خشک باارزش است چرا که مطالعات کارستی در اروپا در محیط‌های مرطوب و با بارندگی بالای ۱۰۰۰ میلی‌متر انجام می‌گیرد. اما آنچه در این همایش‌ها برای من جالب بود ارج نهادن آنها به‌کارهای گذشتگان بود و حتی مشاهده کردیم که در شوروی موزه‌ای به نام تحقیقات کارست‌شناسی داشتند. البته ما هم در ایران موزه‌هائی چون گنجینه آب را داریم اما عمدتاً نظر من بر این بود که ما هم موزه‌ای داشته باشیم که کل تحقیقات صنعت آب را در کشور جمع‌آوری کنیم.

● شما به‌عنوان مؤسس و بنیان‌گذار مرکز کارست در ایران در مورد این مرکز چه نظری دارید و بفرمائید در بدو تأسیس این مرکز با چه مشکلاتی روبه‌رو شدید؟

▪ البته من خیلی خرسندم که در طول خدمت دولتی‌ام بالاخره به یاری خداوند و حمایت مسئولین و در عین حال با تمام مشکلاتی که وجود داشت این مرکز راه‌اندازی شد. همکاران هم که جذب این مرکز شدند تلاش‌های پرثمری انجام دادند و در سال‌های ۷۹ تا ۸۱ ما بالاترین گزارش‌های تحقیقاتی و مطالعاتی را در وزارت نیرو داشتیم. جوان‌ها باید بدانند که اگر طرح بدهند، نظر کارشناسی بدهند و از آن دفاع کنند مسئولین می‌پذیرند، و به‌نظر من پشتکار عامل پیروزی است. کار تشکیل یک مرکز بسیار مشکل است اما با توضیحاتی که ارائه دادیم مسئولین برای این‌کار متقاعد شدند ضمن این‌که جا دارد در اینجا تشکر ویژه‌ای کنم از معاون فعلی امور آب، دکتر زرگر که در دوره‌های گذشته و کنونی حمایت خود را دریغ نکردند، همچنین مسئولین پژوهش و رئیس سابق سازمان منابع آب که تلاش‌های ارزنده در این زمینه داشتند.

● ضرورت مطالعات کارستی را در چه می‌دانید؟

▪ کارست در حال حاضر آب شرب مورد نیاز بسیاری از شهرهای ما را تأمین می‌کند ولی هنوز به‌نظر من نیاز به توجه بیشتری دارد، هنوز کمبودهائی در این زمینه وجود دارد. ایستگاه‌های مطالعاتی که در حوزه آبریز کارستی داریم با استانداردهای بین‌المللی هم‌خوانی ندارد، و در واقع به ایستگاه‌های پایش کمی و کیفی (مونیتورینگ) نیاز داریم چرا که استمرار اندازه‌گیری‌ها بسیار مهم است و همچنین نیاز بسیاری به استفاده از تجهیزات نوین احساس می‌شود.

● با توجه به سوابقی که در زمینه امور آب دارید کمبود آب تهران را چطور ارزیابی می‌کنید؟

▪ در تهران با افزایش جمعیت و توسعه شهری روبه‌رو هستیم که معضل پایتخت‌ها و شهرهای بزرگ دنیا به‌شمار می‌آید. در تهران من اعتقاد دارم که باید الگوی مصرف را عوض کنیم. حجم آب بسیاری از حوزه‌های اطراف تهران به این شهر منتقل می‌شود که اگر چه شکل کمبود آب تهران را رفع می‌کند اما خطراتی هم در رابطه با بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در بر دارد. در تهران باید آب را به‌صورت بسته‌بندی بدهیم البته با هزینه و قیمت کم. در حال حاضر بطری آب معدنی با قیمت ۲۰۰ تومان عرضه می‌شود که اگر دولت با دادن یارانه قیمت این بطری‌ها را کاهش دهد هم هزینه تصفیه گران آب را کم می‌کند و چون مردم برای دریافت آن هزینه می‌پردازند در صرفه‌جوئی آن نیز بیشتر دقت می‌کنند. همچنین باید بگویم که ارتفاعات شمال تهران نیاز به مطالعات ویژه‌ای از دیدگاه هیدرولوژی کارست می‌طلبد تا پتانسیل‌های آن شناسائی شود.

● آب منابع کارست برای چه مصارفی استفاده می‌شود؟

▪ آب کارست برای شرب و صنعت استفاده می‌شود اما برای کشاورزی ممنوع است. ما نباید اجازه بدهیم آبی که از منابع ملی ما محسوب می‌شود برای کشاورزی مصرف شود. ما باید جلوی افت این آب‌خوان‌ها را در دشت‌ها بگیریم و باید کشت محصولی همچون گندم در کشور با نیازهای آبی‌مان هم‌خوانی داشته باشد.

● تفاوت آب کارست با آب‌های زیرزمینی در چیست؟

▪ در واقع آب کارست به نوعی آب زیرزمینی محسوب می‌شود. کلاً ما آب‌ها را به دو گروه تقسیم می‌کنیم، آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی. آب‌های زیرزمینی خودش دارای دو بخش است یعنی آب‌های زیرزمینی که در آبرفت وجود دارند و دیگر آب‌های زیرزمینی که در کوهستان‌ها وجود دارد. منتهی حرکت آب در آهک خیلی سریع‌تر است و این آهک‌ها خیلی سریع آلوده می‌شوند. در آب‌های زیرزمینی آبرفتی حالت خود پالایش وجود دارد اما در آب‌های کارستی به‌علت وجود درز شکاف، سریع آلودگی وارد آبخوان می‌شود، به‌همین دلیل باید شرکت آب و فاضلاب این منابع آبی را تملک کند.

● در حال حاضر شما به‌عنوان مدیر مرکز پژوهشی آب و محیط زیست کوثر فعال هستید در مورد فعالیت‌های این مرکز هم توضیح بفرمائید.

▪ این اولین مرکز بخش خصوصی در زمینه آب و محیط زیست است که با تلاش‌هائی انجام شد و با مجوز وزارت علوم در دو گروه منابع آب و محیط‌ زیست فعالیت می‌کند. البته هنوز تحقیقات و پژوهش در بخش خصوصی به جایگاه واقعی خود نرسیده‌ است. ما اعتقاد داریم بسیاری از طرح‌های تحقیقاتی و کاربردی را از طریق این مراکز می‌توانیم کانالیزه کنیم که همین مسئله به اشتغال‌زائی منجر می‌شود. همچنین این مرکز آمادگی دارد موزه تحقیقات آب را راه‌اندازی کند و خدمات موردنیاز را به شرکت آب و فاضلاب و آب منطقه‌ای ارائه دهد.